Эмэгтэй хүн, гал улаан өнгө, камер

Үзэгдэл 1. Үзэсгэлэнт бүсгүйн хуримын өдрийн өглөө. Тариачин эрчүүд шинэ бэрийг суулгасан улаан сүйхийг дамнан тутраганы талбайгаар явна. Тутрагаар архи нэрэгч, баян нөхөр рүүгээ очиж буй бүсгүй улаан хувцас өмссөн байх бөгөөд нүдэнд нь нулимс мэлтэлзэх нь сүйхийн хөшигний завсраар харагдана.
Үзэгдэл 2. 1920-иод оны үе. Баян ноёны өргөөний олон хаалганы нэгэн дээр улаан дэнлүүнүүд асаажээ. Шинэ эхнэрийн хөлийг зарц товшуураар тогших чимээ нэгэн жигд сонсогдоно. Сэгсгэр үстэй, хувцсаа хайш яйш өмссөн бүсгүй хаалганы гадна холхино. Шинэ эхнэр: “Тэр хэн бэ” Зарц: “Ноёны дөрөвдүгээр эхнэр байсан юм. Галзуурчихсан даа, хөөрхий”.
Атаа жөтөө, хүсэл шунал, ганцаардал гуниглалаар дүүрэн тансаг өргөө.
Үзэгдэл 3. Эрчлэн давхих морин тэрэгний араас бүсгүй амьсгаадан гүйнэ. Гэсэн ч бүсгүй тамирдан унаж, морин тэрэг зүрх сэтгэлийг нь аваад явчихлаа. Тэр унахдаа залууд зориулан өдөржин хийсэн баншаа асгаж, түүнд хоол хийн өгдөг байсан аягаа хагалчихаж. Намрын ой, тал наранд шаргалтахын завсар улаан хувцастай бүсгүй уйлж сууна. Тэр эргэж ирэх болов уу?

Жан Имоуг дэлхий дахин Хятадын хамгийн алдартай кино найруулагч гэдгээр нь мэднэ. Тэрбээр “Улаан дэнлүүг асаа”, “Гэртээ харих зам”, “Баатар”, “Долоогоны модон дор”, “Алтан цэцгийн хараал”-аараа алдаршиж, артхаус кино box office-ыг тэргүүлж болдгийг харуулсан. Жан Имоу Берлин, Венец, Канны кино наадмын шилдгээр хэд хэдэн удаа шалгарсан юм. Түүнчлэн 2008 оны Бээжингийн зуны олимпийн нээлт, хаалтыг найруулсан гавьяатай. Анхны кино “Улаан тутрага”-аараа өөрийгөө кино ертөнцөд тунхаглаж, хямсгар судлаач, шүүмжлэгчид түүнийг магтаалаар булж байлаа. Энэ бүхэн Жан Имоугийн хэр сайн найруулагч болохыг батлах биз. Гэвч юуны өмнө түүнийг кино найруулагч гэдгээс илүүтэй эмэгтэй хүн судлаач гэвэл онох мэт. Учир нь тэрбээр эмэгтэй хүний дотоод сэтгэлээр дамжуулан тухайн цаг үе, нийгмийн амьдралыг алган дээр дэлгэх мэт тод харуулдаг. “Улаан тутрага”-ын Жиу Эр, “Жү Доу”-гийн гол дүр, “Гэртээ харих зам”-ын Жао Ди, “Долоогоны модон дор”-ын Жин Шү хайрынхаа төлөө юуг ч хийж чадахын зэрэгцээ хүнд, хэцүү амьдралын өмнө огт бууж өгөөгүй хүчирхэг бүсгүйчүүд билээ. Хятадын төдийгүй дэлхийн кино ертөнцөд шагшигдсан Гонг Ли, Жан Зыг ч Жан Имоу анх нээсэн юм.
Түүнийг мэндэлсэн жил буюу 1951 онд Хятадын иргэний дайн дөнгөж дуусаад байлаа. Жан Имоугийн аав нь Чан Кайшигийн армийн офицер байсан бөгөөд авга ах, том ах нь ялагдлынхаа дараа Тайвань руу дүрвэжээ. Үүнээс шалтгаалан хүүхэд нас нь хүнд нөхцөлд өнгөрсөн бөгөөд Соёлын хувьсгалын үеэр Жан Имоуг сургуулиас хүчээр гаргаж, хөдөө ажил хийлгэхээр цөлсөн байна. Хэдийгээр түүнд үзэх, харах зүйл ховор байсан ч багаасаа урлагт, тэр дундаа гэрэл зураг, уран зурагт татагддаг байв. Тэр 18 настайдаа таван сарын турш цусаа хандивлаж, мөнгө цуглуулснаар анхны камераа худалдан авч байсан гэдэг. Ихэнх хүн 27 настайдаа ирээдүйн зорилготой болж, ямар ажил хийхээ төлөвлөчихсөн, зарим нь амжилтад хэдийнэ хүрсэн байдаг. Тэгвэл Жан Имоу энэ насандаа анх их сургуулийн босго алхсан ч ирээдүйд хэн болохоо мэдэхгүй байсан тухайгаа нэгэн ярилцлагтаа дурссан нь бий.
Бээжингийн кино урлагийг 1982 онд төгсөгчид кино ертөнцийн түүхэнд Хятадын киноны тавдугаар үеийнхэн нэрээр үлдсэн бөгөөд тэднийг Жан Имоу тэргүүлдэг. Хятадын уламжлалт амьдрал, соёлыг харуулсан ч социалист реализмыг үгүйсгэсэн байдаг нь энэ үеийнхний онцлог. Тиймээс ч Засгийн газрынхаа зүгээс дарамт, хавчлагад их өртдөг аж.

“Зовлонд өртсөн хүмүүс миний баатрууд”
Найруулагч Жан Имоугийн “Time” сэтгүүл, “CNN” телевизэд өгсөн ярилцлагаас хүргье.

-Таны кинонууд коммунизмыг шууд биш ч шүүмжилсэн шинжтэй байдаг. Хятадын эрх баригчдын дарангуйлал дор тийм утга агуулгатай кино бүтээх мэдээж амаргүй биз. Эх орондоо амьдарч, бүтээлээ туурвихын тулд тэдэнтэй та яаж зохицдог вэ?
-Хятадын бусад найруулагчийн адил би хаана хүрээд зогсохоо мэддэг. Тэгээд ч миний кинонууд тэднийг хэт хурц, гүн гүнзгий шүүмжилдэггүйг шүүмжлэгчид хэлдэг шүү дээ. Тэдэнтэй яаж зохицох хэрэгтэй вэ гэсэн ойлголт байхгүй. Учир нь зохицох ёстой гэхээс өөр сонголт бидэнт байхгүй. Энэ бол бодит байдал. Уг нь бид бүтээлдээ дүрсэлдгээс илүүг хэлж, үзүүлж чадна. Ирээдүйд манай орны уран бүтээлчдэд хүссэн бүхнээ хэнээс ч айлгүй илэрхийлэх эрх чөлөө олдох биз. Одоогоор улс төрийн том далбаан дор хүмүүс их далайд хөвөх ганц навч мэт байна. Тэдэнд хувь заяагаа гартаа атгах боломж байтугай ямар ч сонголт алга. Намайг зарим хүн улс төрийн кино хийдэг гэдэгтэй би санал нийлдэггүй. Хүмүүсийн хувь тавилан, амьдрал, үзэл бодол, сэтгэл хөдлөлийг харуулах нь надад чухал. Соёлын хувьсгал, коммунист намын дарангуйлал Хятадын түүхэнд гүн ул мөр үлдээсэн учраас яах аргагүй киноны дэвсгэр болж байгаа юм.
-Аав, ах нар тань иргэний дайнд коммунист намын эсрэг талд тулалдсан. Гэр бүлийн энэ орчин танд хэрхэн нөлөөлсөн бэ?
-Хятадын засгийн газраас гаргасан “Таван хар” хэмээх ангилалд манайх багтдаг байлаа. Газрын эзэн, баян фермер, барууныг дэмжигч, муу нөлөө үзүүлэгч, хувьсгалын эсрэг тэмцэгчид энэ ангилалд багтаж, засгий газрын хатуу хяналт дор амьдардаг байв. Манай гэр бүл үүнд багтдаг байсан учраас надад сайн ажилд орох, сургуульд сурах боломж байсангүй. Намайг 16-тай байхад сургуулиас хүчээр гаргаж, тариалангийн талбайд гурав, үйлдвэрт долоон жил ажилласан. Соёлын хувьсгал дуусах үед би өдөр, шөнөгүй хөвөнгийн үйлдвэрт ажиллахаа больж, орчноо өөрчлөх хэрэгтэйг ухаарлаа. Миний бодлоор надад тохирох хамгийн зөв зам их сургуульд элсэх байсан учраас соёлын сайдад захиа бичсэн юм. 27 настай хүн их сургуульд элсэхэд хэтэрхий хөгшидөх учраас хүссэн хариу ирэх эсэхт эргэлзэж байтал намайг Бээжингийн кино академийн зураглаачийн ангид авсан даа. Гэхдээ тэр үед би төгсөөд сонинд сэтгүүлч эсвэл гэрэл зурагчнаар ажиллана гэж боддог байв. Соёлын хувьсгалын үеэр би олон бэрхшээлтэй нүүр тулахын зэрэгцээ зовлонд өртсөн хүмүүсийг харж байлаа. Энэ нь хүний амьдрал, хувь заяаны тухай асуулт руу намайг хөтөлж, хожим кино хийхэд ч гол хөшүүрэг болсон. Тиймээс ч гарах гарцгүй, хүнд нөхцөлд орсон хүмүүс миний киноны баатрууд болдог юм.
-Гонг ли, Жан Зы нарын жүжигчин таны кинонд ямар байр суурьтай вэ. Та яагаад заавал эмэгтэйчүүдийн амьдралыг кинондоо чухалчлан харуулдаг юм бэ?
-Хятадын уламжлалд гэрт ч, нийгэмд ч эрэгтэй хүн илүү нөлөөтэй. Эмэгтэй хүн бараг л боол мэт байдаг. Манай нийгмийн аль ч үед бүсгүйчүүдэд хэтэрхий их дарамт, шахалт үзүүлсэр ирсэн. Би үүний эсрэг бат зогсдог. Тиймээс ч эмэгтэй хүний зүрх сэтгэл, оюун бодол, хувь заяаг асуудлын голд тавьдаг. Ихэнх бүтээлийн маань гол дүрд тоглосон Гонг Ли, Жан Зы нар кинонд гол үүрэг гүйцэтгэдэг. Тэдэнд хөөрхөн царайнаас хамаагүй илүү зүйл бий нь авьяас болон мөн чанар. Баатруудын сэтгэл хөдлөл, ухаан, тухайн мөчид үзүүлэх хариу үйлдлийг яг миний хүссэнээр гаргаж чаддаг учраас би тэднийг сонгодог.
-Таны бүтээлээс үзэгчид юуг онцолж хараасай гэж хүсдэг вэ?
-Киноны дүрслэл, зураглалыг үзэгчид хэзээ ч битгий мартаасай. Би кинондоо тод өнгө, ялангуяа улааныг илүүтэй харуулдаг. Үүнийг шүүмжлэгчид дийлдэшгүй их хүсэл, хайр дурлал, цус, зарим нь бүр коммунист намын улаан туг гэж үздэг юм билээ. Би Хятадын хойд хэсэгт өссөн. Тэндхийн ардын урлаг, ерөнхий орчин надад хүчтэй нөлөөлж, тод өнгө эрхэмлэхэд хүргэсэн болов уу.
-Ихэнх кино найруулагчийн хувьд Оскарын шагнал авах нь уран бүтээлийн оргил. Та энэ талаар юу гэж боддог вэ?
-Би Оскарын шагнал гардуулах ёслолд хоёр удаа очиж үзсэн. Цэвэр америк тоглоомд оролцож байгаа мэт сэтгэгдэл төрж байлаа. Европын найруулагчид Холливудыг хортой зүйрлэдгийн учрыг тэнд очоод л ойлгосон. Америкийн ихэнх кино залуу үеийнхэнд муу үлгэр дууриал, сөрөг нөлөө үзүүлж байгаад санаа зовдог.

Улаанбаатарын блюз

With Tekist

Навчисын “шаргал” чимээ хаалга тогшилгүй орж ирэх. Хашгирах уу, болих уу? Ганихрах уу, тайтгарах уу? Мөчир нөөс газарт, газраас салхинд, салхинаас цонхонд, тэндээс надад... Улаанбаатар ийм байгаагүй гэсэн. Ийм болгосон хүмүүс нь бид аж. Утаатай, хог шороотой гэж адална, хүмүүс нь ууртай гэнэ. Гэвч энэ саарал хот л оршин буйг минь мэдрүүлж, биднийг амьд байлгадаг биш үү. Гудамжинд шүлсээ хаяхыг юман чинээ боддоггүй хөмсөг зангидсан хүмүүс, юунд ч юм яаран, нэг нэгнээсээ өрсөн давхих жолооч нар, хаа дуртай газраа барьсан барилгуудыг хараад заримдаа зугтмаар санагддаг ч явлаа гээд бид хаа холдох билээ. Сэтгэл зүрхний минь нийслэл энд буй хойно. Чойжин ламын музейн ганжирын цаанаас “Sky tower”-ын шилэн барилга гэрэлтэнэ. III, IV хорооллын “хүн-урсгал”-ыг сэтлэн гарч ирэхэд Гандангийн дэнжийн тоос манарсан гудамж угтана. Замын хажуугаар морин тэрэгтэй өвгөн өнгөрч үзэгдэх. Улаанбаатарын блюз төрх энэ.
Улаанбаатарыг барууны нэгэн сэтгүүлд “экзотик хот” хэмээн тодорхойлсон нь бий. Хүн амынх нь дийлэнх хэсгийг залуучууд эзэлдэг. Уламжлалт гэр, хятад маягийн шавар сууц, соц үеийн байшин хороололтой зэрэгцэн орчин цагийн шилэн барилгууд энд сүндэрлэнэ. Чөлөөт цаг өнгөрөөх газар хомс гэдэг ч амарч тухлах, хөгжилдөх газар цөөнгүй бий. Өнөөдөр амралтын өдөр. Амьдрал буцалдаг их хот нэг л нам гүм байх чинь... Урт цагааны гудамжны баруун үзүүр дэх “Занаду” арт галерейд хотын залуусын цөөнгүй хэсэг нь саатжээ.

“МӨРӨӨДӨГЧДИЙН ӨДӨР”

Бернардо Бертолуччийн “The Dreamers” буюу “Мөрөөдөгчид” бүтээл 1960-аад оны Парисын дүр зургийг харуулдаг. Тодруулбал өдрийн тэн хагасыг кино үзэж өнгөрүүлэх ах дүү хоёр, нэг америк залуугийн түүх. Хүүхэд насны гэнэн мөрөөдөлдөө хэзээд үнэнч тэд урлагаар тархиа тэжээдэг. Тэгвэл Монголын “Мөрөөдөгчид” бямба гариг бүр “Занаду”-д цуглардаг юм. Цонхны хөшгийг буулгаад проектороо асаахад “Мөрөөдөгчдийн өдөр” эхэлж, тэд аялалдаа гарна. Тэдний энэ удаагийн өртөө нь Стив МакКуйны “Өлсгөлөн”. Эрх чөлөөнийхөө төлөө тэмцэж шоронд хоригдсон Ирландын тэмцэгч, өлсгөлөн зарлагчдын удир дагч Боб Сандсын амьдралын сүүлийн хэдэн өдрийг уг кинонд дүрсэлжээ. Түүнд эхнэр, бяц хан хүү, аав ээж байсан. Гэвч Бобод хувийн амьд ралаас нь илүү Ирландын ард түмний эрх чөлөө үнэ цэнэтэй. Зургаан сар өлсгөлөн зар ласны эцэст амь үрэгдсэн ч түүний амь ирландчуудад зориг, итгэл, эрх чөлөө өгсөн юм. “Надад итгэл үнэмшил бий. Энэ бол миний үнэт зүйл. Би амьдралд хайртай. Эрх чөлөө бол миний амьдрал”. Өлсгөлөн зарлахаасаа өмнө ном логчтой ярилцдаг энэ хэсэг киноны тайлал төдийгүй эрх чөлөө, итгэл үнэмшил, амьдралын үнэ цэнийн тухай эргэцүүлэл рүү хөтлөх мэт. Тэднийг “Мөрөөдөл”-ийн нь ертөнцөд түр үл дээгээд хотын гудамжаар алхъя.

ИХ СУРГУУЛИЙН ГУДАМЖ: 3.5 ДАВХАР

Галзуу мөрөөдөл амилдаг, хөвөрдөг, залуу насны эрч хүч, цог золбоо халгин цалгин байдаг энэ хэсэг газар нам гүмхэн байна. Яг л ууртай багшийн лекц эхэлсэн юм шиг. Маргааш, нөгөөдөр “хонх дуугарахад” энэ гудамж амь орно, гоё уу? Амралтын өдөр л энэ гудамж амьсгаа авдаг юм уу даа. Навчис хөглөрсөн их сургуулийн гудамжаар Нора Жонсын “Sunrise” сонссон шигээ алхах тааламжтай байх чинь.Хаяа даран сүндэрлэсэн их сургуулийн сүрлэг байшингуудын цонх харанхуй, яг л маш том нууц тээн, маш чимээгүй орших эртний сүм шиг сүрдмээр. Дотогш орвол харуулаас өөр хүн алга. Шатаар алхах хөлийн чимээ цуурайтах нь “Энд та хоёроос өөр хүн алга шүү” гэдгийг илтгэнэ. Өдөр бүрийн хэмнэлдээ халгин цалгин байдаг МУИС-ийн хичээлийн II байранд нэгэн “нууцат газар” бий. Зүүн жигүүрийн 3.5 давхар. Заримдаа гитар хөгжмийн эвлэг хэмнэл эгшиглэнэ, хааяа хэн нэг нь уйлах, хязгааргүй баярлах, эсвэл сэтгэл зүрхээ уудалж суугаа дотно яриа урсана. Залуу нас, 3.5 давхар энэ содон өнгөөрөө ижилхэн юм. Харин одоо нам гүм байна. Нам гүмийн доторх нам гүмхэн. Баруун талд нь “Б+Ц+Я+Н+Н+Г= Үүрд найзууд. 3.5 давхар, 2011.09.13” гэж цагаан ханан дээр балын харандаагаар бичжээ. Ийм л ер бусын бүхнээр дүүрэн, жир биш газар даа.

“АДЕССО”

Бид энд ирлээ. Эспрессо+ Лимонтой “moose”+ Интернэт+ “Гоодаль” + Мөхөөлдөс+ шатар= Энэ бол архи, тамхигүй орчин. Бүдүүлэг яриа, жир бишийн чимээтэй уулзалт энд байхгүй. Кофе ууж, шатар нүүж суугаа хүмүүс хоорондоо хов ярьдаггүй. Сэтгүүл үзэнгээ улс төрийн тухай цэцэрхдэггүй аж. Кофе ууна гэдэг соёл. Гэхдээ нэг их гангалсан хүмүүс, биеэ цэгнэн, шомбойж суудаг гэж эндүүрүүзэй. Зөөлөн буйдан дээр зүрхэн хөөстэй латте ууж байгаа хосуудын хажууханд суулаа. Яриа чагнах гээгүй л дээ, тэндээс ямар эрчим ялгарахыг мэдрэх гэсэн юм. Буталж буй кофе, буцалж буй сүүтэй нийлэх тэр содон үнэр өрөөгөөр нэг ханхална. Микагийн “Happy ending” эгшиглээд л уусмаар гайхалтай орчин юм. Кофе, “Адессо”... Явуу, яруу, явах уу?

ЯВУУГИЙН ЦЭЦЭРЛЭГТ ХҮРЭЭЛЭНД

“Хөндүүр зүрхээ тэврээд, хүний чимээнээс хол”... Явуугийн цэцэрлэгт хүрээлэнг зорих шалтгаан энэ. Ил захидал шил эл дол болсон газар биш, дөрвөлжин байшингууд дунд, эх адаггүй эрчимлэг алхаа, их хотын нүргээнт чимээнээс ангид, Явуугийн цэцэрлэгт хүрээлэн. Сандал бүр эзэнтэй, ирээд л буцаад л байдаг. Явуугийн дээр сар манджээ, энд хайр дүүрэн. Тэргүүнээ дээш өргөн, дээр мандах сарыг ажаад яруу сайхан үгс мэтгэн суугаа мэт Б.Явуу хулангийн сүрлэг хөшөө байх. Дэр гэдүүр нь дугуйт тэшүүртэй хүүхд үүд сүлжилдээд л, энэ үлгэрийн орчныг амилуулж байна. Намрын сэ рүүүн шөнөөр шүү дээ. Хот нойрс доггүй аж. Яг л хуучин пянз тоглуулагчнаа Эсперанса Спал дингийн жааз хөгжим эг шиглэх мэт амьд.

“ХӨГЖИЛТЭЙ ГУНИГ”

Хаа нэгтээгээс гунигт хөгжим сонсогдоно. Сонсоод, сонсоод л баймаар тэр хөгжмийг “амтат” гунигийн аялгуу гэж нэрлэе. Эсвэл “хөгжилтэй” гуниг ч юм уу. Энхтайваны гу дамж дахь “River sounds” клубээс мөнөөх аялгуу эгшиглэж байж. “Их талын жааз” наадмын энэ жилийн сүүлчийн тоглолт тэнд болж буй. Үлгэр мэт эхэлж, баатарлаг туульс мэт үргэлжлэх “In the country”-гийн хөгжим, хайртай тэмээндээ зориулж дуу бичсэн “Mark Brenken and Jean Yevs Braun quartet”, хөтлөгчийн хэлснээр “Мөнхийн залуу, сэтгэл татам” Боб Белоу, бүтэлгүй хайрыг магтан дуулах Дебра Расмуссен. Гадаадын шилдэг жааз хөгжимчдөөс мон голчууд огт дутахгүй гэдгийг “Арга билиг”, төгөлдөр хуурч Т.Пүрэвсүх, эвэр бүрээч Х.Чинбат нар харууллаа. Жааз ыг зөвхөн саксафоноор бус ардын хөгжмийн зэмсгээр ч тоглож болохыг тэд баталсан. Ийм сайхан өдөр, ийм орчинд саатах аз хүн бүрт тохионо гэж үү? Чшш...Үзэгчид тэр аяараа жааз хөгжмийн хэмнэлд илбэд үүлчихэж.

Сэтгэл зүрхний минь нийслэлд шөнийн сар, нам гүм хоёр айлчилжээ. Гэвч хэмнэл унтрахгүй. Хэзээ мөдгүй ирэх зочноо хүлээж ядах шиг гэрлийн шонгууд зам даган анивчина. Цонхнууд гэрэлтэй, зарим нь онгорхой. Өвлийн утаанаас өрсөж амьсгалах гээ юм болов уу даа. 00.00 цаг. Сүхбаатарын талбайн дунд зогсоод 00.00 цагийг зарлах хонхны дуу цуурайтах, хосууд хөтлөлцөн алхах, усан дуслууд оргилохыг харах, хажуугаар зөрөх маши наас Эрик Клэптоны “Cream” блюз эгшиглэхийг сонсох... энэ мөчийг юутай зүйрлэх вэ?

Ж.ТЭГШЖАРГАЛ, Б.ЭГШИГЛЭН

“Би”-тэй нүүр тулах нь буюу нойрсохуйн ухаан

Хүн бүр хоёр өөр ертөнцөд зэрэгцэн амьдардаг гэнэ. Эхний ертөнц-бодит амьдрал.
Энд өглөө бүр бид ямар хувцас өмсөхөө сонгодогтой адил шүүгээ дүүрэн багынхаа аль нэгийг зүүн гардаг аж. Хэдийгээр үүнийг хүлээн зөвшөөрөх таатай бус ч ивээлт эх, халамжит хань, хариуцлагатай ажилтан, үнэнч андын дүрд тоглохоос аргагүй нийгэмд бид амьдарч байна. Бодит амьдралд ихэнх хүн амьдрал-тайзны чадварлаг жүжигчид байхыг хичээцгээнэ.
Хоёр дахь ертөнц-зүүд. Зүүдэн дэх амьдрал, үйл явдал бодит бус ч төрүүлэх мэдрэмж нь жинхэнэ байдгийг эрдэмтэд хэдийнэ баталсан. Бид зөвхөн зүүдэндээ л хэн нэгний дүрийг гаргах бус, өөрийн жинхэнэ дүр төрхтэй нүүр тулдаг тухай эрдэмтэд, гүн ухаантнууд бичин үлдээжээ. Аристотель, Плутархаас эхлээд Зигмунд Фройд, Эрих Фромм хүртэл ихэнх сэтгэгч хүн зүүдлэх үедээ бодит байдалтай тулж очдог төдийгүй хэнээс ч, юунаас ч хамаараагүй тусгаар ертөнц нь зүүдэнд цогцолдог тухай өгүүлсэн нь бий.

“Хариулт нь зүүдэнд бий”
Зүүдийг шинжлэх ухааны талаас анх удаа судалсан хүн нь Чикагогийн их сургуулийн эрдэмтэн Евгений Асеренский байв. Тэрбээр 1953 онд хүүхдүүд унтаж байхдаа хэдэн минутын давтамжтай зовхио анивчдаг болохыг анзаарсан нь REM (Rapid eye movement-Нүдний хурдан хөдөлгөөн) төрлийн нойрыг илрүүлжээ. Рэм нойрны үед нүд аниастай ч хурдан хөдөлж, эргэлддэг байна. Энэ үед хүн идэвхтэй зүүдлэхийн зэрэгцээ зүрхний цохилт, тархины долгионы хэлбэлзэл өндөрсдөг аж. Насанд хүрсэн хүний нойрны 25 хувийг эзэлдэг бол хүүхдүүдэд 80 хүртэл хувьтай. Тэгвэл зүүдийг тархины бүтцийн талаас тайлбарласан нь ч бий. Хүний тархи, мэдрэлийн тогтолцоо түр хугацааны сааталд орсноор ядрах мэдрэмж төрж, нойр хүрдэг болохыг Оросын эрдэмтэн И.В.Павлов тогтоосон. Нойрсох явцад мэдрэлийн зарим хэсэг сэрж, өгөгдөл дамжуулдаг нь зүүд гэх нь ч бий. Харвардын их сургуулийн эрдэмтэн Дейрдер Баррет 10 орчим жилийн турш хийсэн судалгааныхаа дүнд зүүдийг бодлын нэг хэлбэр хэмээх таамаглал дэвшүүлсэн нь шинжлэх ухааны цөөнгүй сэтгүүл, сайтад нийтлэгдсэн билээ. Тэрбээр “Үйл явдлын голд юу ч байлаа гэсэн бид зүүдэндээ ч аливаа асуудлыг шийдэхээр оролддог. Ямар нэг зүйлийн талаарх эргэцүүлэл, эргэлзээ ч зүүдэнд төрдөг” хэмээн бичжээ. Баррет нэг удаагийн туршилтдаа 100 орчим оюутныг оролцуулжээ. Тэдэнд шийдэхэд төвөгтэй бодлого өгч долоо хоногийн дараа судласан байна. Тэгэхэд оюутнуудын тал хувь нь бодлогыг зүүдэлж, дөрөвний нэг нь хариуг нь зүүдэндээ олсон байв. Тухайн асуудал шийдвэрлэхэд хялбар байх тусам шийдлийг зүүдэндээ олох нь түгээмэл гэх дүгнэлтэд тэрбээр хүрчээ.

Сэтгэлийн гүнд нэвтрэх түлхүүр
Зүүдээр дамжуулан тухайн хүний өвчнийг олж тогтоох нь сэтгэл судлалын хамгийн чухал аргуудын нэг. Тэр дундаа зүүдийг сэтгэлзүйн талаас хамгийн дорвитой судалсан хүн нь Зигмунд Фройд гэдэгтэй ихэнх хүн санал нэгддэг юм билээ. Зигмундын Фройдын хувьд хүний өөрөөсөө ч нуудаг далд хүсэл нь зүүдээр илэрдэг. Хүн сэрүүн байхдаа зарим сэтгэл хөдлөл, мэдрэмж, хүслээ дардаг. Харин ухамсаргүй буюу унтах үед тархи өөрийн үйл ажиллагаагаар тэдгээр хүслийг өдөөн, зүүдээр дамжуулан гаргаж ирдэг аж. Түүнчлэн ихэнх хүн тухайн өдрийн үйл явдлыг шөнө зүүдэлдэг. Ингэхдээ зөрчилдөөнтэй хэсэг болон өөрийн сэтгэл хөдлөлийг хамгийн ихээр барьсан үйл явлыг гол төлөв зүүдэлдэг аж. Тухайн хүнээр зүүдийг нь яриулснаар сэтгэлийн зөрчилдөөнтэй хэсгийг олж, өвчнийг нь эмнэж болно хэмээх Фройдын онол сэтгэл судлалын ухаанд дэвшил авчирсан юм. Түүнээс өмнө сэтгэл зүйчид гол төлөв ховсдох аргыг ашигладаг байсан нь үр дүн муутай байв. Үүнээс гадна зүүдэнд бага насны дурсамж, айдас хадгалагдан үлддэг хэмээн Фройд үзсэн. Тиймээс хүний хамгийн том айдас, сэтгэлийн зовнилыг ч зүүдээр дамжуулан тогтоох, арилгах боломжтой аж.

Зүүдний цаад руу

Эртний египетчүүд зүүдийг бурхны бэлэг хэмээн үздэг байжээ. Зүүдийг жинхэнэ, бодит хэмээн боддог овог, аймгууд Африкт одоо ч бий гэнэ. Хятадын гүн ухаантан Жуан Зы нэгэнтээ өөрийгөө эрвээхэй болсноор зүүдэлжээ. Тэр сэрээд зүүдээ санаж буй энэ хүн Жуан Зы юу эсвэл зүүдэнд нь нисэж явсан эрвээхэй Жуан Зы юу гэдгийг удтал эргэцүүлсэн гэдэг. Уг явдал Хятадын төдийгүй өрнийн гүн ухаанд “Эрвээхэйн зүүд” нэрээр үлдэж, Борхесыг “Цаг хугацааг няцаах нь” эсээгээ бичихэд ихээр нөлөөлсөн юм. Аль өнцгөөс нь ч тайлбарласан зүүдний нууцад хэзээ ч нэвтэршгүй мэт. Самуэл Колриж алдарт “Хубилай хаан” найраглалаа зүүдэндээ анх харсан түүхийг уран зохиолд шимтэгчид андахгүй. Тэрбээр 1797 оны нэгэн орой Хубилай хаан болон монголчуудын тухай ном уншаад унтаж. Үүний дараа зүүдэнд нь өнөөх найраглалын мөртүүд орж ирсэн аж. Колриж сэрэнгүүтээ найраглалаа бичсэнээ өөрөө ч тайлбарлаж чадаагүй юм гэдэг. Хожмын түүхч, судлаачид ордон нь нуран унах үед их хааны сүнс найрагчийн зүүдэнд орж, өргөөгөө уран зохиолд мөнхөлсөн гэсэн нь ч бий. “Beatles”-ын “Yesterday” ч зүүдэнд төрсөн бүтээл. Энэ мэт зүүдэнд “мэндэлсэн” дуу, зураг, нээлт олон. Магадгүй эртний египетчүүдийн үзсэнээр зүүд үнэхээр бурхны бэлэг эсэхийг хэн хэлж чадах билээ. Ямартай ч буддын гүн ухааны үзлээр амьдрал бол зүүд. Таны харж, сонсож, үзэж, мэдэрч буй бүхэн нэгэн цагт зүүд мэт замхран үгүй болно.
Амьдрал зүүд юм бол
Нэг л цагт би сэрнэ.
Амьдарч зүүдэллээ гэхгүй
Үхэж зүүдэллээ гэж ярина...
Г.Аюурзана

Ганцаардахын жаргал, тарчлахын амт

Түүх эхэлсэн цэг
Мексикийн нийслэл Мехико хотын Коёоакан дүүрэгт уламжлалт хээ угалзаар чимэглэсэн нэгэн байшин бий. “Цэнхэр байшин” хэмээн нэрлэдэг тэрхүү газарт өдгөө дэлхийн өнцөг булан бүрийн урлагт шимтэгчид цугларч, гайхамшигт эзэгтэйг нь дурсдаг. Учир нь яг тэндээс л урлагийн түүхэн дэх хамгийн хүчтэй эмэгтэйчүүдийн нэг Фрида Калогийн түүх эхэлсэн билээ.
Түүнд хувь заяа авъяас хайрласан ч үргэлж өвдөх ялаар “бэлэг” барьжээ. Зургаан настайдаа Фрида полиомиелит өвчин туссанаас баруун хөл нь зүүнээсээ нарийн болчихож. Ингэж тэрбээр насан туршдаа урт юбка өмсөж, доголж явах болсон юм. Удалгүй өвчин нь даамжирч, нуруунд нь ч нөлөөлөх болов. 1925 оны нэгэн өдөр 18 настай Фридагийн сууж явсан автобус осолдсоноос хөл, мөр, нуруу, хавиргаа хугалсан нь түүний амьдралын хамгийн хар толбо. Үүнээс болж тэрбээр 35 удаа мэс засал хийлгүүлж, автобусны төмөр хэвлийг нь сүлбэсэн тул хүүхэд төрүүлэх чадваргүй болжээ. Ихэнх хүний хувьд ийм осол бүх зүйлийн төгсгөл ч байж болно. Тэгвэл багаас нь үхлийн элч мэт дагасан өвдөлт, ослууд Фридаг улам хурцалж байв. Магадгүй тэрхүү осол Фридагийн амьдралын шинэ хуудсыг эхлүүлсэн ч гэж хэлж болно. Олон сар хэвтэрт байхдаа тэр ааваасаа бийр, будаг авч, зурж эхэлжээ. Эмнэлгийн урт, уйтгарт өдрүүдийг бий, будаг, цаастай өнгөрүүлж байж. Хөл дээрээ зогсож чаддаг болсныхоо дараа тэрбээр анагаах ухааны чиглэлээр сурч байснаа орхиж, дүрслэх урлагт өөрийгөө зориулахаар шийдсэн байлаа.
“Би өөрийгөө хамгийн сайн мэднэ”
Фрида амьдралынхаа турш нийт 200 орчим зураг зурсны талыг нь түүний өөрийн хөрөг эзэлдэг. Эрэгтэй хүний хослол өмссөн, нөхрөө духан дээрээ дүрсэлсэн, ихэр Фрида, гөрөөс Фрида зэрэг олон янзаар өөрийгөө зуржээ. “Би бол дахин давтагдашгүй, ганц хувь. Бас их ганцаардмал. Намайг өөрөөс минь өөр хэн ч сайн мэдэхгүй. Тиймээс би өөрийгөө зурдаг юм” хэмээн тэр хэлж байж. Түүний бүтээлийг урлаг судлаачид Мексикийн үндэсний хэв маяг, уламжлал нэвт шингэсэн сюрреализм, симболизмийн шинжтэй хэмээн тодорхойлсон нь бий. Түүнчлэн сармагчин түүний бүтээлийн нэг гол дүр байв. Мексикийн домогт өгүүлдгээр сармагчин нь хүсэл тачаалын бэлгэдэл. Харин Фрида тэдгээр амьтнаар энхрийлэл, хайр халамжийг төлөөлүүлсэн гэдэг. Түүний бүтээлийг эхлээд харахад утга учиргүй, замбараагүй мэт харагддаг ч ажиглах тусам гүн гүнзгий санаа тодордог хэмээн судлаачид үздэг юм билээ. Түүний амьдралаас сэдэвлэсэн “Фрида” кинонд зураачийн дүрийг бүтээсэн Сельма Хэйек “Би анх Фрида Калогийн зурагт дурамжхан ханддаг байв. Ойлгомжгүй, дэндүү этгээд ч юм шиг. Харин түүний амьдралыг судалж, зургийг нь ойлгохыг хичээх тусам тэдгээр бүтээлээс гүнзгий санаашрал, бодлогшрол, их хүсэл тэмүүлэл мэдрэгдсэн. Зарим хүн тэндээс өвдөлт, уй гашууг олж хардаг бол егөөдөл, хошигнол ч бий. Фрида төрөлхийн тэмцэгч байсан. Түүний оюун ухааны их хүчийг нөхрийнх нь хууралтууд ч амьдралынх нь турш дагасан өвчний алин ч нурааж чадаагүй” хэмээн нэгэн ярилцлагтаа дурдсан нь бий. Тэгвэл манай урлаг судлаач Б.Сэргэлэн Фрида Калогийн “Мойсей” бүтээлийг ийн дүгнэжээ:
“Фрида энэ бүтээлдээ эх үрийн холбооны тухай эргэцүүлэл, ертөнцийг үзэх үзлээ цогц шийдэл болгон гаргажээ. Нефертити, Сталин, Ганди, Гитлер, Наполеон, Чингис хаанаас эхлээд Эхнатон, Зевс, Зараостр, Есүс, Бурхан багш гээд улс төр, нийгмийн болоод шашны олон төлөөллийг багтаасан энэ бүтээлийн төв хэсэгт үр хөврөлийн үйл явц, эхийн хэвлийд бойжиж буй хүүхдийг дүрсэлсэн нь хорвоод шинэ хүн мэндлэхийн утга учир, ач холбогдлыг түүхэн гавьяанаас илүүтэй агуу зүйл гэдгийг төвийлгөн харуулахыг эрмэлзэж байсан болов уу. Энэ бүтээл нь түүний өндөр боловсрол, бясалган бодох цараа, итгэл үнэмшлийг нь харуулдаг. Фрида Диегог бурханчлан шүтдэг байсан гэж хэлж болно. Тиймээс түүний Мойсей бол билгийн нүдтэй Диего юм”.
Жинхэнэ эр хүн
Фрида Мексикийн үндэсний бэлтгэл сургуульд сурч байхдаа эмэгтэйчүүдийн толгой эргүүлдгээрээ зард гарсан, нэрт зураач Диего Ривератай танилцжээ. Өөрөөс нь өөр, 20 насаар ах, аварга том биетэй, бүлцэн нүдтэй Диего Фридагийн хувьд “Жинхэнэ эр хүн” байлаа. Фрида түүний урланд очиж бүтээл туурвихыг нь нууцаар хардаг байсан гэх. Тэр ч бүү хэл, Диеготой нэг ч үг сольж үзээгүй байхдаа “Хэзээ нэгэн цагт би энэ мачогийн эхнэр болж, хүүг нь төрүүлж өгнө” хэмээн дотнын найздаа хэлсэн байдаг. Үнэхээр ч түүний мөрөөдөл биелж, тэд 1929 онд гэрлэсэн юм. Хэдийгээр Фрида гурван удаа жирэмсэлсэн ч аль нь ч бүтсэнгүй. Ээж болох гэсэн чин хүсэл нь найдваргүй болсон тул Фрида бүх хайр, халамжаа нөхөртөө зориулж, өөр бүсгүйчүүдтэй уулзсаныг нь ч уучлах болжээ. Хэдийгээр Диего эхнэрээ байнга хуурдаг байсан ч Фридад асар их хайртай байсан гэдэг. Тэрбээр нэгэнтээ “Бүсгүйчүүдийг хайрлах тусам зовоохыг хүснэ” хэмээсэн. Магадгүй тэр энэ бодолдоо үнэнч үлдэх гэж эхнэрийнхээ сэтгэлээр тоглодог байсан ч юм билүү. Фрида ч нөхрийгөө хуурдаг байсан гэх. Магадгүй тэр хоёрын хувьд хайр, секс тусдаа асуудал байсан байж болох талтай. Фрида эрчүүдтэй төдийгүй бүсгүйчүүдтэй ч уулздаг байж. Заримдаа Диегогийн таалсан эмэгтэйчүүдийг өвөртөө оруулах нь бий гэдэг. Фридагийн амрагуудын тоонд алдарт жааз дуучин Чавела Варгас, Жозефина Бэйкер, Францын зохиолч Анри Боетоны эхнэр Жаклин Лимба нар багтдаг байв.
Диего, Фрида нарын гэрлэлт нийгэмд тогтсон ойлголтоор хамгийн бүтэлгүй нь байв. Тэд 1939 онд гэрлэлтээ цуцлуулсан нь үүнийг гэрчилнэ. Салалт Фридагийн бүтээлд ч нөлөөлж, өмнөхөөсөө омголон, ширүүн зургууд зурж байв. Гэсэн ч нэг жилийн дараа эргэн гэрлэсэн юм.
“Диего бол эхлэл
Диего бол бүтээгч
Диего бол миний хүүхэд
Диего бол миний болзоот залуу
Диего бол зураач
Диего бол миний хайр
Диего бол миний амраг
Диего бол миний нөхөр
Диего бол миний найз
Диего бол миний аав
Диего бол миний ээж
Диего бол миний хүү
Диего бол Би
Диего бол ертөнцийн нэг хэсэг...” (Фридагийн тэмдэглэлийн дэвтрээс)
Галт шувуу
1940-өөд оны сүүлээр Фридагийн бие улам муудаж эхлэв. Багаас нь дагасан хүнд өвчин, олон удаагийн мэс засал түүнийг орноос нь дахиж босгохооргүй болгожээ. 1950 оны эхээр түүний хөлийг тайрсан нь сэтгэл санаанд нь хүнд цохилт болсон гэдэг. Хэдийгээр Фрида тэмдэглэлийн дэвтэртээ гутранги үгс бичиж, архи тамхинд мансуурч, байнга л хараалын үг урсгадаг байсан ч дотроо эмзэг, зөөлөн сэтгэлтэй, ямар ч эрэгтэй хүнээс хүчтэй, асар оюунлаг эмэгтэй байсныг бүтээлүүд нь харуулдаг. Түүний амьдрал нэг талаар гунигтай түүх. Гэвч нөгөө талаар юунд ч бууж өгөөгүй, хувь заяатай тэрсэж, тэмцэлдсэн эр зоригийн дууль билээ.

Нүцгэн байшинг орхихуй буюу шинэ хэлбэрийн эрэлд

Байшин бүрт өөрийн түүх бий. Яг л хүн шиг. Хэрвээ барилгууд хэлтэйсэн бол анх хэн, хэзээ бариснаас эхлээд дотор нь ямар хүмүүс амьдарч асан тухай хүүрнэх байсан биз. Байшийн өөрийнхөө төдийгүй тухайн улс орны соёл, уламжлалыг ч харуулдаг.
Г.Занабазарын нэрэмжит Дүрслэх урлагийн музейд даваа гаригт нээгдсэн “Нүцгэн байшин-2” үзэсгэлэнгээс уран бүтээлчдийн оюун санаанд өнөөгийн хотжилт, байшин, барилга хэрхэн буусныг харж болно. Байшингаар дамжуулан даяарчлал, орчин үе болон уламжлал хоорондын харилцаа, зан заншлаа хадгалж үлдэхийг “Нүцгэн байшин-2” сануулж буй мэт. Уг үзэсгэлэнд Монголоос С.Ганзүг, Г.Энхжаргал, Т.Энхболд, Голландын Алетта де Жонг, Крис ван Муллиген, Карин Сутер, Германаас Кристин Саалфелд, Финляндын Оула Салоканнел, Анну Виленус нарын бүтээлийг дэлгэжээ. Энэхүү үзэсгэлэн нь өнгөрсөн наймдугаар сард гарсан “Нүцгэн байшин-1”-ийн үргэлжлэл юм.
Танхимын эхэнд Анну Виленусын “Миний өссөн байшин” видео ажлыг байрлуулжээ. Тэрбээр Монголд анх 2005 онд хэсэг нөхрийн хамт тогтсон үзэл санаагаа чөлөөлөх зорилгоор иржээ. Тэд үзэсгэлэн зохион байгуулж, монгол уран бүтээлчидтэй танилцахын зэрэгцээ монголчуудын амьдралыг илүү ойлгохын тулд гэр хорооллын оршин суугчидтай уулзаж, ярилцлага хийн, гэрэл зураг авчээ. Монголын гэр хорооллын төрх Аннугийн Хелсинк хотын Лааяасало дүүрэгт өнгөрүүлсэн хүүхэд насыг нь санагдуулж. “Миний өссөн байшин”-д байшинг хэзээ, юугаар бариснаас эхлээд хэн, хэн амьдардаг байсан, гаднах орчин, хүүхдүүд хаана, хэрхэн тоглодог байсныг өгүүлэгч ярих зуур дэлгэцнээ Хелсинкийн бус Улаанбаатар дахь нэгэн гэр хорооллын зургууд ээлжлэн солигдоно. Аннугийн бага насаа өнгөрүүлсэн газар өдгөө засмал замтай, хогийн ургамалгүй, үзэмжтэй байшингуудтай болсон гэнэ. Тэгвэл Монголын гэр хороолол цэмцгэр дүүргийн төрхийг олтлоо хэр удаан хугацааг туулах бол? Эсвэл шилжин ирэгсэд нэмэгдэхийн хэрээх энэ байдал үргэлжилсээр байх уу?
Нүүдэлчин монголчуудын “байшин” гэх ойлголтыг “гэр”-ээр тодорхойлж болно. Жилийн дөрвөн улирлын аль ч цагт тохиромжтойн дээр нүүлгэхэд авсаархан, барихад хялбар. Байгальтайгаа гүн, гүнзгий холбоотой амьдарч ирсэн монголчуудын хувьд гэр нь толгой хорогдох оромж төдий зүйл огтоос биш. Насанд хүрсэн хүүгээ хуримлахад гэр өгдөг нь тусгаар тогтнол, бие даасан байдлын тэмдэг болно. Гэр буй нь нэг өрх айл байгаагийн баталгаа. Түүнчлэн гэрт тавилгаа тогтсон ёсны дагуу байрлуулахын зэрэгцээ эрэгтэй, эмэгтэй хүний тал ч тусдаа. Өөрөөр хэлбэл, гэр нь соёл, зан заншил, бэлгэдлийн цогц юм. Гэрт амьдрах нь байгальтай зохицож, нарийн шүтэлцээтэй амьдрах цорын ганц зөв хэлбэр ч байж болох юм. “Нүцгэн байшин-2”-той зэрэгцэн Английн Манчестер хотын урлагийн музей Азийн уран бүтээлчийн үзэсгэлэн толилуулж буй. Тус үзэсгэлэнд оролцож буй Т.Энхболд музейн гадна гэр барин долоо хоног амьдрах юм. Тэрбээр гэрээ барьж буй бичлэгээ явуулсныг үзэсгэлэнд дэлгэжээ. Эдгээрээс гадна С.Ганзүгийн “Ямаанууд болон музей”, Г.Энхжаргалын “This shall pass”, Оула Салоканнелийн “Павиллон”, Крис ван Муллигены “Эмпати” зэрэг сонирхолтой бүтээл “Нүцгэн байшин-2”-д бий. Энэ удаагийн үзэсгэлэн өмнөхөөс оролцогчдоороо ялгаатай бөгөөд Финландын Пори, Роттердам хот, Монголын Улаанбаатарыг хамарсан олон улсын хамтарсан төсөл аж. “Амьдрал ахуйгаа зохион байгуулдаг, хүрээлэн буй орчинтойгоо харьцдаг арга барилаа ашиглах аргагүй болоход бид “нүцгэрч” үлддэг. Монголын барилга, хотжилт зохион байгуулалтгүй, эмх цэгцгүй байна. Энэ тохиолдолд нүцгэрсэн мэт мэдрэмж монголчуудын хувьд бухимдлын хэлбэрээр илэрч буй мэт. Улс орны тань амьдрах арга зам, тогтсон хэлбэр таныг тодорхойлох шаардлагагүй. Тэгээд ч тэдгээр нь цорын ганц арга зам биш гэдгийг ойлгох хэрэгтэй” хэмээн үзэсгэлэнгийн куратор Анну Виленус тайлбарласан юм. Хөгжил туйлдаа хүрээд зогсдгийн адил хамгийн сайн, зөв гэж бодсон үзэл, арга барил тань цааш явах аргагүй болох үе бий. Заримдаа бүх зүйл утга учир, эмх замбараагаа алдаж, хэрэггүй болсон мэт санагдах нь ч бий. Зөвхөн уран барилга, хот төлөвлөлт бус бүх зүйл ийм үе шатыг туулдаг. Энэ үед өөрийгөө, оюун санаагаа чөлөөлж, шинэ арга хэлбэрийг хайх хэрэгтэйг “Нүцгэн байшин” сануулж байна.

2011.9.22

Дурсамжийн утас хөвөрдсөн үдэш
Б.Эгшиг

“River sounds” клубын танхим анир чимээгүй. Тоглолт эхлэх цаг дөхсөн хэдий ч бичигдээгүй хуулийн дагуу дор хаяж цагийн дараа үзэгчид цугларах биз. Тайзны ард очвол “Нисванис”, “Fire” “Булсара”, “A sound”, “Lemons”-ынхон ирчихэж. Саравчтай малгайтай нэгэн эрхмийг тэд тойрон сууцгаах бөгөөд мэндчилгээний үгс сонсогдоно. Энэ оройн “гол дүр” болох өнөөх эрхэм инээмсэглэн, толгой дохин суух аж. Нүдээрээ инээвхийлэн суухыг нь харахад тайван, дөлгөөн хүн болов уу гэмээр. “Тэр угийн инээмтгий хүн. Уурламаар асуулт асууж, бүр тэгэхээс тэгэх гэсэн шиг янзыг нь үзээд байхад л нүүрнээс нь инээмсэглэл огт арилаагүй гээд бод доо. Жаахан үрчлээ сууж, бага зэрэг сүүмийснийг эс тооцвол нүд нь цоо ширтдэг хэвээрээ. Харин дуу хоолой нь огт өөрчлөгдөөгүй. Сэтгэлд эгшиглэдэг ая нь яруухнаараа. Богинохон дурсамж залуу… Тэр үнэхээр дуу шигээ гоё хүн юм” хэмээн сэтгүүлч Т.Нипоний бичсэн түүнийг яг оноод хэлчихсэн мэт.
Тэрхүү нууцлаг эрхэм бол Ч.Оюунсайхан буюу “Madness”-ын Сайханаа. Хэдэн жил чимээгүй байсны эцэст тэрбээр бие даасан анхны цомгоо гаргажээ. Уг цомгийн баяр өнгөрсөн лхагва гаригт болсон нь энэ юм. “Хамтлагийнхаа анхны цомгийг хийж байхтай зэрэгцээд бие даасан бүтээл туурвих санаа төрсөн. Өнгөрсөн жил гэхэд цомгийн дуунууд бэлэн болсон юм. Цомгийн баяраа сонсогч, найзуудынхаа хүрээнд цомхон тэмдэглэхээр энэхүү тоглолтыг хийж байна” хэмээн Сайханаа ярьсан юм.
Танхим дүүрчихэж. Сайханаа эхлээд цомгийн шинэ дуунаасаа дууллаа. Яг л өмнөх уран бүтээлүүд шиг нь зүрх рүү урсан орох мэт зөөлөн хэмнэлтэй, яруу дуунууд. “Нисванис”-ийн Амгаа “Madness” болон Сайханааг “Монголын рок хөгжмийн эцгүүдийн нэг” хэмээн тодорхойлсон. Гэсэн ч шинэ цомгоос рок хөгжим үнэртсэнгүй. Аав ээж, нутаг ус хийгээд хайрын тухай дуунууд нь поп хөгжимтэй ойролцоо сонсогдсон. Үзэгчид ч шинэ дуу сонсохоос илүүтэй хуучны бүтээл сонсохыг хүссэн нь илт. Яг энэ мөчид
...Чи намайг орхиод гарлаа
Өрөөнд сэрүү татлаа
Хайрт минь явбал яв даа
Цонхон дээр ялаа суулаа
Цонхны цаана бороо шаагилаа
Чи минь даарвал яана даа.... хэмээн эгшиглэхтэй зэрэгцэн уг дууны гунигт хайрын түүх мэт клип нүдний өмнүүр жирэлзэн өнгөрөх шиг болов. “Нэг өдөр”... Хуучин хэрнээ хуучраагүй дуу. Үүний дараа Сайханаа өөрт нь цэцэг өгсөн бүсгүйд зориулан “Дурсамж бүсгүй”-г дууллаа.
...Болорхон жүнзийг харшуулах
Хайраар дүүрэн чиний хурим
Согтох эрхгүй миний сэтгэл
Солиорсон дурлал унтарсан... Тийм гэхийн аргагүй уянгалаг хөгжим, яруу үгс. Үзэгчид бүгд түүнийг даган дуулна. Гэсэн ч тайзны урд очих зоригтон тийм ч олон биш. Дуучин, хөгжимчдийн өмнө очиж, хүссэнээрээ орилж, бүжиглэхийг дотроо битүүхэн хүссэн ч үл үзэгдэх хүлээсэнд баригдан суух үзэгчид. Амьд хөгжмийн тоглолтын үзэгчид бусад төрлийн тоглолтынхыг бодвол илүү чөлөөтэй, галзуу байдаг. Гэхдээ “Madness”-ын ихэнх фэн 1990-ээд оны сүүлч, 2000 оны эхэн үеийн залуус. Тиймдээ ч өдгөө намба сууж, төдийлэн “галзуурсангүй”. Ямартаа ч тэдний нэгэн үеийн дурсамж “Madness”-ын дуунуудад шингэсэн.
Дараа нь “Хотын гудамж”, “Шүтээн”, “Захидал” цаг хугацааны машин болон хувирч, өнгөрсөн рүү аялуулав. Энэ үдшийн хамгийн сайхан дууны нэг “Зочин” байлаа. Тус хамтлагийн хуучин гишүүн Ганг, Гэрэлээ нарыг
...Намайг авахаар намар ирлээ
Үзэсгэлэнт сайхан намар ирлээ
Зөөлөн бороотой ирлээ
Явъя, чиний ээлж ирлээ гэлээ... хэмээн дуулж эхлэхэд зарим үзэгч сууж тэссэнгүй, тайз тийш очицгоов. Тоглолтын үеэр гавьяат жүжигчин Б.Сарантуяа хүрэлцэн ирж, Ч.Оюунсайханд “Аргагүй монгол аялгуу” цомгоо дурсгаж, “Нисванис”, “Fire” “Булсара”, “A sound”, “Lemons” нар өөрсдийн дуугаар бэлэг барьсан.
Энэ орой “Madness”-ын үнэнч сонсогчид, уран бүтээлийн нөхөд нь цугларсан нь тоглолтын дулаан, дотно уур амьсгалтай болоход нөлөөлсөн юм. Хэдийгээр “River sounds” жижиг клуб ч дуугаралт сайтайн дээр тохилог. 2002 онд гэхэд “Boney-M” уг клубт тоглосон. Түүнчлэн “Madness”-ын түүх ч тус клубтэй салшгүй холбоотой учраас Сайханаа анхны тоглолтоо тэнд хийж байгаа гэнэ. Тэдний анхны бэлтгэл, анхны дуу, анхны тоглолт тэнд болсон. Тэгвэл хамтлагийн ахлагчийн анхны цомгийн баяр ч “River sounds”-тай холбогдлоо. Тус хамтлагийнхан ойрын хоёр, гурван жилдээ дахин тоглохгүй гэсэн. Үнэнч сонсогчдыг нь гонсойлгосон энэ мэдээ үзэгчдийг хаалга тийш огт яаруулсангүй. Тоглолт хэдийнэ дууссан ч тэд юунд ч юм хоргодон суусаар. Намуухан яриа, өсгөгчөөр явах “Зочин”дуу.
...Намарт би учраа хэллээ
Цаг нь болсоныг би мэдсэнгүй
Цайгаа ууж амжсангүй
Энэ дуугаа ч дуусгаж чадсангүй...

Гудамжнаас галерей руу
Б.Тиловало

Гудамж, байшингийн хана, хашаан дээр “эсэргүүний үзэл” үнэртүүлсэн зүйлс зурж, бичдэг залуусыг ихэнх хүн “хулигаан” хэмээн нэрлэдэг байв. Зарим нь тэднийг вандалист гэх нь ч бий. Тэдгээр “вандалистууд”-ын давалгаа 1960-аад оны үеэс Америк, Их Британид түрсэн юм. Тухайн үед бий болсон хип хоп хөгжимтэй зэрэгцэн гудамжны урлаг гэгдэх граффити арт ч хөгжиж эхлэв. Нийгмийн муу муухай бүхнийг арчаагүй иргэдтэй нь илчлэн харуулсан тэдгээр зургаа залуус олон нийтийн газар зурдаг байсан нь одоо ч хэвээр. Зураг зурах цаас, даавуу олдоогүйдээ бус өөрсдийн үзэл бодол, үгийг бусдад хүргэх гэсэндээ тэд ийн албан газруудын ханан дээр эрээчдэг байсан хэрэг. Аажмаар нийгэм ч граффитийг хүлээн зөвшөөрч, урлагийн нэгэн төрөлд тооцох болсон юм. Монголд 2000 оны үеэс энэхүү урлаг мөн л хана, хашаан дээр хөгжиж эхэлсэн. Тэр дундаа Нарны замын дагуух бетонон хашаанууд Монголын граффит урлагийн бүтээлээр дүүрэн. Магадгүй олон эхлэн сонирхогчид тэнд дадлагаа хийсэн биз. Тэгвэл өдгөө энэ төрлийн уран бүтээлчид нэгдэн бүлэг, хамтлаг байгуулахын зэрэгцээ бие даасан үзэсгэлэн гаргах болсны түүчээ нь Б.Анхбаярын “...Өдрүүд...” үзэсгэлэн. “Занаду” арт галерейд ирэх сарын 1-нийг хүртэл үргэлжлэх уг үзэсгэлэнд урбан арт чиглэлийн 50 орчим бүтээл буй. Зураач Б.Анхбаяр Польшийн Варшав хотод дунд сургууль төгсөж, 2009 онд ДУДС-ийг дүүргэжээ. Түүний бүтээлүүдийн гол дүр нь хүүхэлдэйн баатрууд, хөгжилтэй амьтдын дүрс. Гэвч сайн ажиглавал нэг нүдгүй туулай, хөрөө барьсан панда, нүдээ боосон бамбарууш үзэгдэнэ. Ирээдүйд үл итгэсэн байдал, бохир бүхэнд хутгалдсан нийгэм, үнэт зүйлээ алдсан хүмүүсийг тэдгээр амьтан төлөөлж буй мэт.
Тэрбээр “Composition”-доо дайны байдлыг дүрслэн үзүүлжээ. Хэдийгээр орчин үед ихэнх улс энх тайвныг эрхэмлэн, дайныг таслан зогсоосон ч жинхэнэ дайн яг энэ мөчөөс эхэлж буйг уг зураг харуулах мэт. Аврал эрсэн хүмүүс, дээрэнгүй удирдагчид, онгоцны нүргээн энэхүү зургаас мэдрэгдэнэ. Даяаршил хэмээх сайхан нэрийн дор хүчтэй нь хүчгүйгээ эзлэн түрэмгийлсэн оюун санааны дайныг “Composition”-оос мэдэрч болно. Мөн түүний олон бүтээлдээ дүрсэлсэн роботууд орчин үеийн хүний ганцаардлыг илэрхийлж буй. Нэг л үйлдлээ давтан давтан хийх тойрогт орсон, тэндээс гарахыг хүсдэг ч өөрөөр байх аргагүй болсон хүмүүс. Яг л програмчлагдсан роботнууд шиг. Гэхдээ түүний бүтээл бүхэн ийм гутранги биш л дээ. Хахир хүйтэн, саарал ертөнцийг ч нурааж чадах эх хүний сэтгэлийг харуулсан “Marie”, хүүхдийг цэцэгтэй зүйрлэсэн “Kid”, гэгээн мөрөөдлийн тухай зургууд ч энэхүү үзэсгэлэнд бий.
Урлаг зөвхөн үнэнийг харуулж, сайн сайхныг магтан дуулах ёстой гэх ойлголт хэдийнэ үеэ өнгөрөөсөн. Тухайн уран бүтээлчийн дотоод ертөнцөд бусад хүн, юмс үзэгдэл хэрхэн тусаж, ямар мэдрэмж төрүүлж байгаа нь л чухал гэх. Хэрвээ тийм бол Б.Анхбаярын ертөнцөд туссан өнөөгийн нийгэм, хүмүүсийн дүр төрх хүүхэлдэйн киноны баатруудаар дамжин хэрхэн илэрснийг “...Өдрүүд...”-ээс тольдоорой. Түүнчлэн Монголд эрчимтэй хөгжиж эхэлж буй урбан, граффити артын анхдагч үзэсгэлэн гэдэг нь “Занаду” руу очих нэг шалтгаан юм.

Хүлээс

Лхагва гарагийн єглєє
Гунигтай єглєє байна, Сюз. Салхи исгэрч, бороо ороод л... Амьдрал бvрт ямар нэгэн бороо шивэрдэг, гэхдээ бороон дунд ч, бороог дэргэдээс нь хараад ч чухам аль дусал нь илvv хурдтай дусалж байгааг би мэдэхгvй нь Сюз. Би чиний бvлээхэн зvрхний дэргэд vvрээ засаад ахиад хэзээ ч салхи vлээхийг, шуурга догшрохыг сонсохгvй байхсан. Сэтгэлд чинь надад зориулсан зай байна уу? Эсвэл би ингээд л орон гэргvй мэт тэнvvчилсээр явах ёстой юм уу? Хонгор минь дээ, намайг хайрлаж байгаад чинь би талархаж байна. Энэ бvхэн хангалттай мэт санагдана, сэтгэл хангалуун байх ёстойгоо ч би мэдэж байна. Гэхдээ чиний тєлєє би юу хийж чадах вэ?Yvнээс илvv чи энхрийхэн байна ч гэж юу байх вэ дээ. Хэдийнэ чамайг дэндvv их хайрладаг нь сэтгэлийг минь бараг л шархлуулах шиг. Магадгvй би чамайг бvхий л амьдралынхаа vдэш бvр, єглєє бvр цоо шинээр хайрлаж чадна. Винни бид хоёр чамайг vгvйлсээр унтсан. Харин удалгvй би нэрийг чинь vглэсээр сэрчихлээ. Сюз минь, сарны туяанд vзэгдэх чамайг хэн нэгэн нь хулгайлчих вий гэхдээ би унтаж ч чадахгvй нь. Хийх зvйлс чамд єчнєєн байгаа, захиаг минь битгий тоо доо. Долоо хоногт ердєє ганц мєр бич. Тэр мєр “Эмили, би чамд хайртай” бол миний сэтгэл ханана.
Чиний Эмили

Америкийн яруу найрагч Эмили Дикинсон 1852 оны нэгэн өглөө дотнын найз Сюзан Гилбертдээ энэ захиаг илгээжээ. Гэхдээ тэдний харилцаа нөхөрлөлийн хил хязгаарыг давсан гэдэгтэй ихэнх хүн санал нийлдэг юм билээ. 17 настайдаа Амхерстийн академид танилцсан тэд амьдралынхаа сүүлчийн мөчийг хүртэл хамт байсан юм. Сюзан ухаантай, боловсролтой, номноос салдаггүй бүсгүй байсан нь Эмилиг татсан биз. Голдуу цагаан хувцас өмсдөг, хүмүүсээс байнга дажиж, гэртээ, өрөөндөө байхыг илүүд үздэг байсан Эмилиг Сюзан хамгийн сайн ойлгодог байж. Магадгүй Эмилигийн өөрийгөө тойруулан барьсан цайзыг гагц Сюзан л нэвтэлж чадсан ч байж болох юм. Эмили Дикинсон Сюзанд 250 гаруй шүлэг зориулж бичсэн байдаг. Тэдгээрийн нэг нь:
...Yргэлж далайд амьдравч
Зам мэддэгийн минь учир
Єєрєєсєє тvрvvлж чи намайг
Явуулах ёстой шvv, Сюз
Хонгор минь, чамайг урсахаас аварч
Хоёронтоо би живж vхэх байсан
Урьтаж би нvдийг чинь халхалсан бол чи
Ус vзээгvй л байх байсан...
Үнэхээр ч Эмилигийн “хүсэл биелж” Сюзанаас өмнө хорвоог орхисон юм.
Сюзан Гилберт 1853 онд Эмилигийн ах Аустин Дикинсонтой сүй тавьж, гурван жилийн дараа гэрлэсэн. Эмилигийн Сюзид бичсэн захидал, шүлгүүдээс үзвэл тэрбээр гарцаагүй түүнд хайртай байж. (Найзын хайр биш гэдгийг та гадарлаж байгаа байлгүй). Хайрт нь хэдий дэргэд байгаа ч өөр хүн, бүр төрсөн ахтай нь нэг гэрт амьдрахыг тэвчих хүн олон болов уу. Түүнтэйгээ өдөр бүр уулзаж, хамтдаа алхаж, зугаалж болно. Гэвч нүднийх нь өмнө тэр өөр хэн нэгнийг хайрлаж, хүүхдийг нь төрүүлнэ гэдэг ямар гээчийн шийтгэл вэ.
Хайр гэдэг хүйс, арьсны өнгө, нийгмийн гарал, шүтлэг, хэтэвчний хэмжээг ялгаж мэддэггүй гэдэг. Гэтэл нийгэм хүний сэтгэл, мэдрэмжийг ч хайрцагладгийн нэг жишээ энэ. Мэдрэмжийг чөлөөлсөн зарим улс байгаа л даа. Гэвч дэлхийн өнцөг булан бүрт ердөө л хэн нэгний хайрласнаасаа болж бусдад үзэн ядуулж буй сая сая хүн бий. Тэднийг үг хэлээр доромжлохоос эхлээд амь насанд нь ч аюул учруулдаг. Харамсалтай нь үүнийг мэдсэн ч мэдээгүй юм шиг өнгөрдөг, мэдэхийг ч хүсдэггүй хүмүүс Монголд ч буй. Тэгээд яах вэ? Хүлээсэнд баригдсаар суух уу? Нийгмийн хайрцагт багтах гэж өөрийгөө хүчлэн, эсрэг хүйсийн хэн нэгэнтэй гэрлэх үү?
Хананд өлгөсөн аз жаргалтай гэр бүлийн зургийн өмнүүр зовлонт өдрүүд урсана. Нэг оронд унтдаг ч бие биенээсээ улам холдох хоёр хүн. Өөрийгөө үл хүлээн зөвшөөрөх, хайраасаа татгалзах. Хүмүүс чамаар утсан хүүхэлдэй мэт тоглож, үл үзэгдэгч утсаар хүлнэ. Гэхдээ биеийг биш сэтгэл мэдрэмж, оюун санааг. Яг л удаан хугацаанд, нам гүм үргэлжлэх амиа хорлолт шиг. Эсвэл хүлээсийг тасар татах уу? Сонголт түүнийх. Гэхдээ юуг ч сонгохгүй байгаа нь ч бас сонголт мөн билээ.
(Шүлэг, захианы орчуулгыг Г.Лхагвадулам)

88

Existence: Why is the universe just right for us?
• 20 July 2011 by Marcus Chown
IT HAS been called the Goldilocks paradox. If the strong nuclear force which glues atomic nuclei together were only a few per cent stronger than it is, stars like the sun would exhaust their hydrogen fuel in less than a second. Our sun would have exploded long ago and there would be no life on Earth. If the weak nuclear force were a few per cent weaker, the heavy elements that make up most of our world wouldn't be here, and neither would you.
If gravity were a little weaker than it is, it would never have been able to crush the core of the sun sufficiently to ignite the nuclear reactions that create sunlight; a little stronger and, again, the sun would have burned all of its fuel billions of years ago. Once again, we could never have arisen.
Such instances of the fine-tuning of the laws of physics seem to abound. Many of the essential parameters of nature - the strengths of fundamental forces and the masses of fundamental particles - seem fixed at values that are "just right" for life to emerge. A whisker either way and we would not be here. It is as if the universe was made for us.
What are we to make of this? One possibility is that the universe was fine-tuned by a supreme being - God. Although many people like this explanation, scientists see no evidence that a supernatural entity is orchestrating the cosmos. The known laws of physics can explain the existence of the universe that we observe. To paraphrase astronomer Pierre-Simon Laplace when asked by Napoleon why his book Mécanique Céleste did not mention the creator: we have no need of that hypothesis.
Another possibility is that it simply couldn't be any other way. We find ourselves in a universe ruled by laws compatible with life because, well, how could we not?
This could seem to imply that our existence is an incredible slice of luck - of all the universes that could have existed, we got one capable of supporting intelligent life. But most physicists don't see it that way.
The most likely explanation for fine-tuning is possibly even more mind-expanding: that our universe is merely one of a vast ensemble of universes, each with different laws of physics. We find ourselves in one with laws suitable for life because, again, how could it be any other way?
The multiverse idea is not without theoretical backing. String theory, our best attempt yet at a theory of everything, predicts at least 10500 universes, each with different laws of physics. To put that number into perspective, there are an estimated 1025 grains of sand in the Sahara desert.
Fine-tuned fallacy
Another possibility is that there is nothing to explain. Some argue that the whole idea of fine-tuning is wrong. One vocal critic is Victor Stenger of the University of Colorado in Boulder, author of The Fallacy of Fine-tuning. His exhibit A concerns one of the pre-eminent examples of fine-tuning, the unlikeliness of the existence of anything other than hydrogen, helium and lithium.
All the heavy elements in your body, including carbon, nitrogen, oxygen and iron, were forged inside distant stars. In 1952, cosmologist Fred Hoyle argued that the existence of these elements depends on a huge cosmic coincidence. One of the key steps to their formation is the "triple alpha" process in which three helium nuclei fuse together to form a carbon-12 nucleus. For this reaction to occur, Hoyle proposed that the energy of the carbon-12 nucleus must be precisely equal to the combined energy of three helium nuclei at the typical temperature inside a red giant star. And so it is.
However, Stenger points out that in 1989 a team at the Technion-Israel Institute of Technology in Haifa showed that, actually, the carbon-12 energy level could have been significantly different and still resulted in the heavy elements required for life.
There are other problems with the fine-tuning argument. One is the fact that examples of fine-tuning are found by taking a single parameter - a force of nature, say, or a subatomic particle mass - and varying it while keeping everything else constant. This seems very unrealistic. The theory of everything, which alas we do not yet possess, is likely to show intimate connections between physical parameters. The effect of varying one may very well be compensated for by variations in another.
Then there is the fact that we only have one example of life to go on, so how can we be so sure that different laws could not give rise to some other living system capable of pondering its own existence?One example of fine-tuning, however, remains difficult to dismiss: the accelerating expansion of the universe by dark energy. Quantum theory predicts that the strength of this mysterious force should be about 10120 times larger than the value we observe.
This discrepancy seems extraordinarily fortuitous. According to Nobel prizewinner Steven Weinberg, if dark energy were not so tiny, galaxies could never have formed and we would not be here. The explanation Weinberg grudgingly accepts is that we must live in a universe with a "just right" value for dark energy. "The dark energy is still the only quantity that appears to require a multiverse explanation," admits Weinberg. "I don't see much evidence of fine-tuning of any other physical constants."
Existence: Am I a zombie?
• 01 August 2011 by Michael Brooks
IN A nutshell, you don't know.
Philosopher René Descartes hit the nail on the head when he wrote "cogito ergo sum". The only evidence you have that you exist as a self-aware being is your conscious experience of thinking about your existence. Beyond that you're on your own. You cannot access anyone else's conscious thoughts, so you will never know if they are self-aware.
That was in 1644 and little progress has been made since. If anything, we are even less sure about the reality of our own existence.
It is not so long ago that computers became powerful enough to let us create alternative worlds. We have countless games and simulations that are, effectively, worlds within our world. As technology improves, these simulated worlds will become ever more sophisticated. The "original" universe will eventually be populated by a near-infinite number of advanced, virtual civilisations. It is hard to imagine that they will not contain autonomous, conscious beings. Beings like you and me.
According to Nick Bostrom, a philosopher at the University of Oxford who first made this argument, this simple fact makes it entirely plausible that our reality is in fact a simulation run by entities from a more advanced civilisation.
How would we know? Bostrom points out that the only way we could be sure is if a message popped up in front of our eyes saying: "You are living in a computer simulation." Or, he says, if the operators transported you to their reality (which, of course, may itself be a simulation).
Although we are unlikely to get proof, we might find some hints about our reality. "I think it might be feasible to get evidence that would at least give weak clues," says Bostrom.
Economist Robin Hanson of George Mason University in Fairfax, Virginia, is not so sure. If we did find anything out, the operators could just rewind everything back to a point where the clue could be erased. "We won't ever notice if they don't want us to," Hanson says. Anyway, seeking the truth might even be asking for trouble. We could be accused of ruining our creators' fun and cause them to pull the plug.
Zombie invasion
Hanson has a slightly different take on the argument. "Small simulations should be far more numerous than large ones," he says. That's why he thinks it is far more likely that he lives in a simulation where he is the only conscious, interesting being. In other words, everyone else is an extra: a zombie, if you will. However, he would have no way of knowing, which brings us back to Descartes.
Of course, we do have access to a technology that would have looked like sorcery in Descartes's day: the ability to peer inside someone's head and read their thoughts. Unfortunately, that doesn't take us any nearer to knowing whether they are sentient. "Even if you measure brainwaves, you can never know exactly what experience they represent," says psychologist Bruce Hood at the University of Bristol, UK.
If anything, brain scanning has undermined Descartes's maxim. You, too, might be a zombie. "I happen to be one myself," says Stanford University philosopher Paul Skokowski. "And so, even if you don't realise it, are you."
Skokowski's assertion is based on the belief, particularly common among neuroscientists who study brain scans, that we do not have free will. There is no ghost in the machine; our actions are driven by brain states that lie entirely beyond our control. "I think, therefore I am" might be an illusion.
So, it may well be that you live in a computer simulation in which you are the only self-aware creature. I could well be a zombie and so could you. Have an interesting day.

Б.Нандин-Эрдэнэ: ЮУ ХАРАХ НЬ ЧУХАЛ БИШ, АЛЬ ӨНЦГӨӨС ЯАЖ ХАРЖ БУЙД ҮНЭ ЦЭНЭ ОРШДОГ

Зураачдын урлан руу ормогц будагны хурц үнэр хамар цоргидог. Харин Б.НандинЭрдэнийн урлангаас тэрхүү өвөрмөц, содон үнэр анхилдаггүй юм билээ. Учир нь тэрбээр зотон тос бус сонин сэтгүүл, зурагт хуудасны тасархайгаар өөрийгөө, үзэл бодлоо илэрхийлдэг уран бүтээлч.

-Бийр, будаг ихэнх зураачийн гол хэрэгсэл нь. Тэгвэл таны зэвсэг хайч, цавуу, сэтгүүл гурав мөн үү?

-Тэгж ойлгож болно. Сонин сэтгүүлээс хайчилсан хүний нүүр, гар хөл, уруул, шүд гээд биеийн хэсгүүд хаа сайгүй л хөглөрдөг. Тэдгээр нь хэдий хөглөрсөн цаас, хэвлэлийн хуудас мэт үзэгдэвч миний хувьд санаагаа илэрхийлэх хүчтэй зэвсэг болдог юм. Өнөөдрийн эринд мэдээлэл гэдэг асар үнэ цэнэтэй болж, хүмүүс ч шинийг илэрхийлэх нь нэмэгдсэн. Энэ хэрээр мэдээлэл хурдан хуучирдаг болж. Тэрхүү хуучирсан мэдээлэл, сонин сэтгүүлийг ашиглаж, өөрийнхөө урлагийг хийж байна. Миний бодлоор юу харах нь чухал биш, аль өнцгөөс яаж харж буйд үнэ цэнэ оршдог.

-Таны зургуудаас ганц ч эрэгтэй хүн олж харсангүй. Эмэгтэйчүүд, хүүхдүүд таны бүтээлийн гол дүр. Тэр дундаа хүчирхийлэлд өртсөн эмэгтэй, хараа хяналтгүй хүүхдийг дүрсэлдгийн учир юу вэ?

-Сайхныг ойшоодоггүйдээ ингэдэг юм биш л дээ. Бүтээл туурвих сэдэл төрүүлдэг, үүнийг л хийх ёстой гэж хатгадаг зүйлс нь энэ юм. Үндэсний хүчирхийллийн эсрэг төв болон олон улсын бусад байгууллагатай би хамтран ажиллаж зурагт хуудас, ил захидал хийдэг.

Ингэхдээ хүчирхийлэлд өртсөн хүмүүсийн баримт, тэмдэглэлтэй танилцаж, бүтээлийн санаагаа олох нь бий. Жишээлбэл, “Тээш”- ний санааг тэндээс авсан. Багласан хувцас, эд зүйлсийг бид тээш гэж ойлгодог. Гэтэл хараа хяналтгүй, гудамжны хүүхдүүд алга болсон тохиолдол маш олон. Хамт байдаг хүүхдүүдээс нь асуухаар “Мэдэхгүй, хамгийн сүүлд тэгэхэд уулзсан. Урагшаа явсан гэсэн” гэх хариулт өгдөг. Тэр хүүхдүүд хаачив? Хүний наймаа, гэмт хэргийн золиос болсон тэд ачаа бараа, тээш мэт болжээ гэсэн санаа. Түүнчлэн эцэг эхтэй, гэр оронтой ч хайр халамж, халуун дулаан уур амьсгал мэдрэлгүй өсөж буй олон хүүхэд байна. Аав нь, ээж нь, эсвэл хоёулаа байр, машины мөнгө олохын тулд гадаад руу ажиллахаар явдаг.

“Аав ээж нь ирээд их мөнгөтэй болж, тийм ийм сайхан юмтай болно” гэж хүүхдэдээ хэлнэ. Сайхан амьдралын төлөө тэмүүлсэн тэднийг би буруутгаагүй ээ. Гэвч энэ хооронд хүүхдийн хувьд бүхэл бүтэн орон зай эзгүйрэн хоосорч, аль ч хэлбэрийн хүчирхийлэлд өрт өх эрсдэлд байдгийг бид сөхдөггүй. Гэхдээ хүүхдийн хувьд аав, ээж, элэг бүтэн гэр бүл, халамж, хайр энхрийлэл нэгдүгээрт байх ёстой.

Хэдэн жилийн дараа аав ээж нь ирэхэд хүүхэд нь том болчихсон, удаан хамт байгаагүй болохоор хүйтэн хөндий харилцаа үүсдэг. Нийгмийн бодит энгийн амьдрал дахь эмзэглэл төрөхүйц эргэцүүлж бодмоор зүйлийг илэрхийлж байгаа маань энэ. Сэтгүүлчид үзгээрээ зэвсэглэн, үгээр дамжуулан нийгэмд хандаж тэмцдэг бол би өөр нэг хэлбэрээр өөрийн үзэл бодлоо илэрхийлж, урлагаар дамжуулан нийгэмд хүргэхийг зорьдог.

-Хүүхдийг цагаан цаастай зүйрлэдэг. Та хүүхдүүдэд зургийн хичээл заахдаа тэдэнд юу өгч, тэднээс юу авдаг бол?

-Би “Ханамж” урланд зургийн хичээл заадаг. Заадаг гэдгээс илүүтэй чиглүүлдэг гэсэн нь дээр байх.

Төрөлхийн авьяастай хүүхдүүд ч байна. Мэдээж тэд бүгдээрээ зураач болохгүй. Эмч, хуульч, эдийн засагч, жолооч хэн ч болох байлаа аливаад мэдрэмжтэй, үнэн сэтгэлээсээ ханддаг болох нь чухал гэж би боддог. Тэрнээс биш эцэг эх, багшдаа үзүүлэх гэж гоё зурах шаардлагагүй. Хэнээс ч санаа зоволгүйгээр бодсон, мэдэрсэн бүхнээ цаасан дээр буулгаж, будагтайгаа холилдоод, урлагийн орчинд байгаа нь хамгийн чухал нь.

Тэндээс хүүхэд урлагийн мэдрэмжтэй болж төлөвшинө, сэтгэлээ чагнаж, өөрийгөө сонсож сурна. Тэдний ертөнцөд хамт байж, ажиглаж суух нь надад гэгээн, нандин мэдрэмж төрүүлдэг. Миний охин одоо долоон настай. Ээжийнх нь орчин нөлөөлсөн үү, багаасаа л энд тэндгүй зурчихдаг байсан юм. Ханан дээр зурдаг байхад нь хориглож, цаас өгдөг ч тэрийг хүлээж авахгүй.

Би ханан дээр зурж болохгүй гэж мянган удаа хэлсэн ч хүлээж авах нас нь болоогүй болохоор үглэхээ байсан. Өндрийн хэмжээндээ зурдаг байснаа зайгүй болж, хэвтээд зурдаг болсон. Сүүлдээ охин маань сандал дээр гарч зурдаг боллоо. Гоё зураад л урлагийн бүтээл туурвиж байгаа эсэх нь хамаагүй хүүхэд өөрийнхөөрөө байж, эрх чөлөөг мэдэрч байгаа нь чухал гэж би үздэг дээ.

-Гоо сайхны мэс засал таны бүтээлийн бас нэг гол сэдэв. Сайхан харагдах, төгс төгөлдөр рүү тэмүүлдэг нь хүн бүхний хүсэл юм биш үү, буруутгах хэрэг байна уу?

-Өнөө цагт гялгар сэтгүүл дээрх европ хүүхнүүдийг харж, гоо сайхны дээд мэдрэмжийг тэднээр төсөөлөх нь их болсон. Гэтэл бид ази хүмүүс. Төрөлхийн намхан хамартай, хол нүдтэй хүмүүс шүү дээ. Түүн дээр эцэг эхчүүд багаас нь хүүхдээ дардаг “Манай энэ юм, шарлайсан, онийчихоод” гээд л ярьдаг шүү дээ. Ингэж хэлж байгаа нь хүүхдийн сэтгэл зүйд их дарамт учруулдаг юм байна л даа.

Үүнээс болж хүн рүү эгцэлж харж чаддаггүй, амаа дарж инээдэг ч юм уу янз бүрийн хэлбэрээр ичиж байгаагаа илэрхийлдэг.

Тэгээд л сэтгүүл дээрх хүмүүсийн хуулбар болох гэж үзнэ. Хэрвээ тухайн хүний шинэ дүр төрх өөрт нь таалагдаж, өөртөө итгэлтэй, сэтгэл хангалуун болсон бол тэгээд л болоо шүү дээ. Харин миний гол санаа бол хувь хүн дахин давтагдашгүй гэдгээ мэдрээсэй гэдэгт оршдог.

Үүнтэй холбоотой нэг жишээ санаанд орлоо. Монголд байдаг гадаадын нэг сургууль сурагчдад хувь хүн бол онцгой гэдгийг нь мэдрүүлэх хичээл ордог гэнэ. Чамтай яг адилхан хүн энэ дэлхийн хаана ч байхгүй, чи бусдаас өөр, хурууны хээ чинь ахиж хэзээ ч давтагдахгүй гээд л тав, зургаан настайгаас нь заадаг юм байна. Үүнийг багаас нь мэдүүлнэ гэдэг өөртөө итгэлтэй, мэдрэмжтэй хүн төлөвшихийн үндэс биш гэж үү.

-Хүн харахыг хүссэнээ л хардаг. Хүсэхгүй бол нүүр буруулна. Тэгэхээр таны зургууд нийгмийн хурц, эмзэг асуудлыг хөндсөн байдаг тул борлуулалт багатай байх даа?

-Ер нь харж байхад нийгмийн олонх байгалийн гоо сайхан, уул усны зурагт дуртай байдаг. Миний бүтээлийг хүлээж авсангүй, ойлгосонгүй гэж би хэнийг ч хэлэхгүй. Гадаадын урлаг судлаач, цуглуулагч нар голдуу бүтээлээс маань худалдан авдаг юм.

-Сүүлийн үед залуу уран бүтээлчдийн ихэнх нь контемпорари чиглэлийг сонгох болж. Та ч тэдний нэг. Зарим хүн контемпорари зураачдыг хэний ч хийж чадах зүйлийг урлаг болгож, хэт хялбарчилдаг хэмээн шүүмжилдэг.

-Манай залуучууд контемпорари бүтээл туурвиж байгаа нь зайлшгүй зүйл. Бид өнөөдөр өмнөх үетэйгээ харьцуулахад тэс ондоо зүйл үзэж, сонсож, хардаг болж. Үүнийг дагаад урлаг ч өөрчлөгдсөн. Баримал гэхэд хатуу, хөдөлгөөнгүй бүтээл байсан

. Тэгвэл одоо зөөлөн, хөдөлдөг, явдаг, бүр сонсдог баримлыг бүтээдэг болж. Зарим нэг хүн “Өө иймхэн юм, бараг хогоор хийсэн байна шүү дээ. Хэн ч хийчихнэ” гэж ярьдаг. Тэгвэл хэн ч хаанаас ч олж болох материалаар өмнө нь ямар ч хүний толгойд орж ирээгүй тэр санаа, мэдрэмж, үзэл бодлыг гаргаж байна гэдэг нь хамгийн үнэ цэнэтэй. Өчүүхэн жижиг зүйлээр агуу том санааг хэлж болдог.

-Тэгвэл таны сэтгэлд тод үлдсэн тийм бүтээл юу байна вэ?

-Зураач Ж.Мөнхцэцэгийн нэгэн эх хүүхэдтэйгээ сандал дээр сууж буйг дүрсэлж, торго, даавуу, зөөлөн эдлэлээр зүйж хийсэн SOS нэртэй зөөлөн баримал бий. Эх үр хоёулаа утааны баг зүүсэн байх бөгөөд баримлын дэргэдэх чихэвчийг зүүхэд тэдний амьсгалын чимээ сонсогддог юм. Уламжлалт зургийн аргаар нийгмээ илэрхийлж болдгийг харуулж буй залуу зураачдын бүтээл ч таалагддаг. Бусад уран бүтээлчийг ч харж, таашааж, урам авч, мөн өгдөг байх хэрэгтэй.

-Өнөөдрийн Нандиаг юу бүтээсэн бэ?

-Цаг хугацаа гэж бодож байна. Тав, эсвэл 10 жилийн өмнөх Нандиа өөр өөр хүн байсан. Цаг урагшлахын хэрээр шинэ юм сурч мэдэж, аливаа зүйлийг харж буй өнцөг нэмэгдэхэд би аажмаар өөрчлөгдөж байдаг. Тэдгээр өөрчлөлт сайн тийшээгээ чиглэлтэй болов уу. Гэхдээ хүн яаж ч өөрчлөгдлөө гэсэн ерөнхий нуруу нь багад нь тавигддаг шүү дээ. Үнэнийг хэлэхэд би багадаа зураач болох тухай огт бодож байгаагүй.

Тэгсэн хэрнээ л сонин сэтгүүлийн тасархай, элдэв зурагт хуудас олохоороо энд тэндээс нь хайчилж, өөр өөр зүйлстэй эвлүүлчихдэг байсан юм. Ангиараа авахуулсан зургаас бүтэн юм үлдээг үй гэж хэлж болно. Хүүхдүүдийн толгойг хайчилж бие биетэй нь холбоод наачихна, эсвэл хочинд нь тохируулаад зурчихдаг байж билээ. Би 2003 онд ДУДСийн чимэглэх уран зургийн анги төгссөн юм.

Манай сургууль академик арга барилтай. Би тэнд сайн зурахыг л сурна. Гэтэл уран бүтээлч болоход энэ нь хангалтгүй. Сургууль төгссөнөөсөө хойш өөрийгөө зураач гэж үнэлэх болсон үе их хожуу шүү. Янз бүрийн зураг зурсан. Тэр бүрийд миний бүтээл надад таалагдахгүй байх явдал олонтаа.

Тэгвэл Ж.Мөнхцэцэг зураачийн урланд 2007-2009 онд ажиллаж, дэргэд байсан нь өнөөдрийн Нандиа бий болоход их нөлөөлсөн. Уран бүтээлээрээ дамжуулж өөрийгөө яаж илэрхийлэх, үзэл бодлоо хэрхэн тусгах вэ зэрэг их сургуульд заадаггүй зүйлсийг сурсан тэр цаг хугацаа миний хувьд асар үнэ цэнэтэй.

-Таны дотор байдаг хүүхдэд та одоо болтол үнэнч байж чаддаг уу?

-Энэ асуултыг өөрийнхөө мөн чанарт хэр үнэнч вэ гэж ойлгож байна. Би багадаа их дотогшоо хүүхэд байсан. Тийм ч зоригтой нэгэн биш байлаа. Одоо ч ерөнхийдөө тийм шинжтэй. Ганцаараа байхыг илүүд үздэг. Гэхдээ бусадтай байхдаа эв эеэ олоод л байдаг юм.

-Одоо бол хэлэх гэснээ бүтээлээрээ үзүүлдэг болсон уу?

-Тийм шүү. Бодсоноо дотроо хадгалаад л нуугаад байх нь зөв биш. Эсвэл ийм тийм байна гээд үргэлж ярих нь ч надад тохирохгүй. Тэгэхээр эдгээр бүтээл бол миний үг юм.

Жаргалтай “манъяк”

Этгээд, галзуу, солиотой. Тим Бартоныг хүмүүс ийн тодорхойлдог. Шүүмжлэгчид түүнийг харанхуйд гялбах хурц гэрэлтэй зүйрлэдэг бол Тим өөрийгөө “Аз нь гийсэн, жаргалтай ч дарамтад орсон манъяк” гэдэг юм билээ. Америкийн Калифорни мужид 1958 онд төрсөн түүний хүүхэд насны шүтээн нь Эдгар По болон аймшгийн киноны мангаснууд. Хорин нэгэн настайдаа Калифорнийн урлагийн сургуулийг төгсөөд тэрбээр “Walt Disney”-д ажиллах болов. Тим анх 1982 онд Аймшгийн киноны жүжигчин Винсент Прайстай өөрийгөө зүйрлэдэг хүүгийн тухай “Vincent” нэртэй зургаан минутын киног бүтээжээ. Хар, бараан талын дүрслэл ихтэй, зүүд мөрөөдөл, хийсвэрлэлийн ертөнцийг харуулсан уг бүтээл хожмын “Хайчин гарт Эдвард”, “Бийтлжүүс”, “Зул сарын өмнөх хар дарсан зүүд”, “Чарли ба шоколадны үйлдвэр”-ийн үндэс болжээ. Хэдийгээр түүний кинонууд харанхуй, баргар маягийн дүрслэлтэй ч гол баатрууд нь хатуу ширүүн төрхөөр сайхан сэтгэлээ халхалсан ганцаардмал хүмүүс байдаг. Том хүмүүсийн хэзээ ч төсөөлж чадахааргүй хийсвэрлэлийн ертөнцийг тэр дэлгэцнээ бүтээдэг. Тийм болохоор л энгийн үзэгчээс эхлээд кино ертөнцийн аваргууд түүнийг үг дуугүй хүлээн зөвшөөрдөг биз. “Rolling stones”, “Vanity Fair”, “Times”-т өгсөн Тим Бартоны ярилцлагыг түүвэрлэн хүргье.

Би унтах цагаа тэсэн ядан хүлээдэг. Учир нь зүүдний ертөнцөд хамгийн гайхамшигтай үйл явдалтай учирч, жинхэнэ төрхөө хэнээс ч нуугаагүй хүмүүстэй харилцах боломжтой. Их унтахыг залхуурал мэтээр ярьдаг хүмүүст би дургүй. Зүүд бол амьдралын нэг хэсэг. Нойр бол тийш хүрэх гүүр. Гэхдээ би зүүдээ тэр болгон санадаггүй л дээ. Би анхны хайраа байнга зүүдэлдэг. Тэр охин бид хоёр хөгширч, холбоо тасарсан ч анх ямар байсан тэр хэвээрээ зүүдэнд үзэгддэг юм. Мөн хүүхдүүдээ тойруулсан аав, ээжийг байнга зүүдэлдэг. Тэдний дунд байх миний амнаас үзмэн ягаан өнгөтэй далайн ургамал ургадаг. Зүүдэндээ ийм ер бусын зүйлстэй учирдаг би унтахаас хэрхэн татгалзах билээ.
Ганцаардал гэдэг байж болох хамгийн эрүүл үзэгдлийн нэг. Хүүхэд байхаасаа би ганцаараа үлдэх боломжийг алддаггүй байв. Магадгүй ийм учраас би панк, рок, гот хөгжимд дуртай байх. Аав, ээж маань бурханд итгэдэггүй ч бид ням гариг бүр сүмд очдог байлаа. Ер нь бурханд итгэдэг хэн байгаа юм бэ? Хэлбэрдэгчид!
Эргэн тойрон гутралаар дүүрэн байна. Миний амьдралын бүх л үед гутрал их, бага хэмжээгээр байдаг байсан. Гэхдээ би үүнийг муу зүйл гэж огт боддоггүй. Баяр баясгалангаас эрч хүч, онгод авдаг нэгэн байхад миний хувьд эсрэгээр байдаг ч юм билүү. Хэдэн жилийн өмнө сайн найзуудын маань нэг нь надтай дуугарахаа больсон. Тэгэхэд л хамгийн хүнд дарамт над дээр ирсэн юм. Би бүр сэтгэл зүйчид очиж, бүтэн цагийн турш юм ярилгүй суусан. Тэр бараг минут тутамд цагаа харж байсныг санаж байна.
Би киноны сургуульд сураагүйдээ баярладаг. Үүний оронд зургийн сургуульд орсон нь надад өөрөөрөө байх, дотоод дуу хоолойгоо сонсож бүтээл туурвих боломж олгосон. “Walt Disney”-д ажиллаж байхдаа би сэтгэцийн өвчтэй хүн шиг л байлаа. Надад тэнд хэзээ ч таалагдаж байгаагүй. Хүүхдүүдэд зориулж хөөрхөн амьтад, өхөөрдөм үнэг зурж чадахгүйгээ тэгэхэд ойлгосон юм. Өөрийгөө хүчилж, дургүй зүйлээ хийгээд мөнгө сайн олж болно л доо. Гэхдээ энэ бол нэг төрлийн амиа хорлолт шүү дээ.
Миний киног хүмүүс гаж гэж нэрлэдэгт нь гомдох тохиолдол бий. Бүх зүйлийг тогтсон нэг хэвэнд хийгээд, бусдыг ч тэрэндээ цутгадаг хүн олон. Америк тэр чигтээ кинонд суурилдаг улс мэт санагдах юм. Чиний юу хийх, хэнтэй, хаана уулзах, яаж ярихыг кино зааж өгнө. Хамгийн аймаар нь тэрхүү киноны ихэнх нь зөвхөн үзэгчдийн халаасыг сэгсрэх зорилготой л байдаг. Би үүнээс холуур байхыг боддог. Би хоёр хүүхэдтэй. Харамсалтай нь сүүлийн үед тэднийг Skype-ээр л харах боллоо. Тэдэндээ сайн аав байхыг хүсдэг ч ажлын шахуу хуваариас болж байнга дэргэд нь байж чадахгүй юм. Хоёр хүүхэд маань миний ямар ажил хийдгийг одоохондоо ойлгохооргүй жаахан байна.
Намайг кино найруулагч эсвэл зохиолч гэж нэрлэх нь таагүй санагддаг. Би бол зүгээр л хүн. Үүнтэй адилаар насанд хүрэгчид, хүүхдүүдийг ч нас, хүйс, ажлаар нь ангилж зааглах хэрэггүй. Бидний анхаарал хандуулах гол зүйл бол мэдрэмж. Миний ажигласнаар ихэнх хүн амьдралаас холдож, зугтахын түүс болсон байдаг юм билээ. Кино үзэж, клубт орж, цэнгэлдэх хүрээлэнд очиж, бүр мансууруулах бодис хэрэглэх нь ч бодит амьдралаас түр холдох гэсэн ядмагхан ородлого. Хаа нэг тийш дүрвэхийг хүсдэг нь бидний төрөлх араншин байх. Намайг үргэлж хаалга тийш мөлхдөг хүүхэд байсан тухай эмээ маань ярьдаг. Бусад хүний хувьд ч адил болов уу. Тиймээс би очихыг хүссэн газраа киногоороо илэрхийлдэг болсон юм.
Би үзэгчдээс айдаг. Тэдний өмнө гарах бүрт намайг ууртай харцаар ширтэж байгаа мэт сэтгэгдэл төрдөг юм. Шүүлтэд орно гэдэг аймшигтай. Тэр дундаа хүнийг гаднах байдал, үндэс угсаа, ажлаар нь ялгаварлан гадуурхана гэдэг тэвчишгүй үзэгдэл.
Миний баатруудыг ойлгомжгүй гэвэл би санал нийлнэ. Ойлгомжтой зүйл гэж ер нь хаана байгаа юм. Жишээ нь би л гэхэд өөрийгөө бүрэн таниагүй л явна. Магадгүй амьдрал гэдэг өөрийгөө хайх эрлийн нэр ч байж болох юм. Хэн ч өөрийгөө бүрэн таниагүй болохоор амьдрал сонирхолтой.
“Алиса гайхамшгийн оронд” бол уг нь энгийн түүх л дээ. Энэ бол өсвөр насны нэгэн охины өөрийгөө хайсан аялал юм. Өдөр тутмын амьдралыг чи өөрийнхөө төсөөлөл, хийсвэрлэлээр ер бусын болгож болно. Өөрөөр хэлбэл бид өдөр бүр тэрхүү гайхамшгийн оронд амьдрах боломжтой. Энэ нь зүрх, тархи хоёроо хэр нийлүүлснээс л хамаарна даа.
Алисагийн дүрд тоглосон Миа Васиковскийг анх харсан өдрөө л би “Бүүм” гэж өөртөө хэлсэн. Тэр залуухан хэрнээ баялаг туршлагтай, өөрийн гэх ертөнцийг бий болгосон охин. Харин Жонни Депп бид хоёр бие биенээ “амталж” чаддаг учраас олон жилийн турш хамтран ажиллаж байгаа юм. Түүнийг анх “21 дүгээр гудамж” кинонд тоглож байхад нь танилцсан. Тэрнээс хойш бид хамтран ажиллагч төдийгүй сайн найзууд болсон.
Миний бүтээлийн гол сэдвүүдийн нэг нь сүнс, газар доорхи ертөнц. Учир нь би үүнд итгэдэг. Хэзээ нэгэн цагт сүнс харсан уу гэж хүмүүс надаас байнга асуудаг. Харин би тэдэнд сүнсний оршихуйг мэдэрдгээ хэлдэг юм. Бидний хэн нь ч амьдралын дараа юу тохиолддогийг мэдэхгүй. Яг л бид амьдрал хэмээх том шүхрийн дор зогсдог юм шиг. Шүхэрний гадна юу байдаг вэ? Хамгийн сайн хариулт бол үлгэр гэж би хэлнэ. Гэхдээ үлгэр бүхэн аз жаргалтай төгсдөг. Харин амьдрал тэр чигтээ эмгэнэл. Би эмгэнэлийг хошин шогийн хэлбэрээр харуулахыг зорьсоор ирсэн. Тэгээд ч аз жаргалаас илүүтэй эмгэнэлт байдал л хүний мөн чанарыг бодитоор харуулдаг.

Ц.Хүрэлбаатар: Үс бол засаж болдог ганц эрхтэн

Мастер үсчин Хүрлээтэй уулзахаар “Hurlee hair studio”-г зорилоо. Хар, цагаан өнгийг хослуулсан, орчин үеийн засалттай уг студийг тэрбээр өөрөө тохижуулсан гэнэ. “Чөлөөт цагаараа голдуу иймэрхүү зүйлээр оролддог юм” хэмээн Хүрлээ ярьсан. Гэхдээ түүнд чөлөөт цаг тун бага гардаг юм билээ. Хэдэн сарын өмнөөс төлөвлөсөн түүний их ажлын чөлөөгөөр хэсэг хөөрөлдсөнөө хүргье.

-Үсчин болоход тань юу нөлөөлсөн бэ?
-Би дөрөв, тавдугаар ангид байхаасаа л найзуудынхаа үсийг засаж эхэлсэн. Тухайн үед үсний төрөл бүрийн хэв загварыг зөвшөөрдөггүй байв. Харин би найзуудынхаа үсийг янз бүрээр засчихна. Тэгэхэд надад үс засахыг заасан хүн байгаагүй л дээ. Тэгэхээр сонирхол маань л үсчний зам руу хөтөлсөн болов уу. Өнөөдөр хэдхэн сарын дамжаа төгсөөд л үсчин мэргэжил эзэмшдэг болсон нь харамсалтай. Намайг бага байхад хүмүүс хичээлдээ тааруу, ажилд ч сайнгүй хүүхдээ үсчин болгоно гэж ярьдаг байлаа. Гэтэл үсчин хүнд хайчнаас ч чухал нэг зүйл хэрэгтэй байдаг юм.
-Тэр нь юу юм бол?
-Хэдийгээр гаднаас нь харахад гараа үсчин гараа л хөдөлгөж байгаа мэт харагдавч тархи түрүүнд нь ажиллах ёстой. Үс тайрахаас өмнө тухайн хүнд ямар засалт зохих вэ гэдгийг бодох хэрэгтэй. Тэгэхээр сайн үсчин болохын тулд мэдрэмж, авьяас хамгийн чухал.
-Тэгвэл та мэдрэмжээ хэрхэн хөгжүүлж байна вэ?
-Би мэдрэмжээ бүх л талаар хөгжүүлэхийг хичээдэг. Салоны интерьер дизайнаа гаргана. Төрөл бүрийн чимэглэл хийнэ. Уг нь миний мэргэжил сийлбэрчин л дээ. Сийлбэрийг модны ширхэг дагуулж хийдэг юм. Уг мэргэжлийг эзэмшсэн нь үсчин болоход дөхөмтэй байсан. Ялгаа нь гэвэл модны ширхэг хөдөлгөөнгүй. Харин хүний үс биет зүйл учраас арай ярвигтай ажил. Би үс засахыг урлагийн нэг төрөл гэдэгтэй санал нийлдэг.
-Одоо л нэг үсчин боллоо гэж мэдэрсэн үе тань хэзээ вэ?
-Би 10 гаруй жил үс заслаа. Дэлхийн хэмжээний уралдаан, тэмцээнд орж, заримыг нь шүүж ч үзсэн.Одооноос л жигдэрснээ, үс гайгүй сайн засдаг боллоо гэдгээ мэдэрч байна. Гэхдээ оргилд нь хүрэх болоогүй ээ.
-Зарим үсчин зөвхөн үс төдийгүй сэтгэлийг гэдэгтэй та санал нийлэх үү?
-Үсээ сайхан засуулахад сэтгэл санаа ч дээшилдэг шүү дээ. Үүнд л үсчин мэргэжлийн сайхан нь оршдог юм. Тухайн хүний нүүрний хэлбэр, зан чанарын онцлогт нь тааруулж үсийг нь тайрна. Зарим хүн үсээ жаахан өөрчилөхөд л тэр чигтээ өөрчлөгдөх шиг болдог. Монголчууд ерөнхийдөө дууриамтгай хүмүүс. Гаднынхныг, эсвэл оддыг дууриах хандлагатай. Яах вэ, болно л доо. Гэхдээ ямар ч төрлийн засалт бүх хүнд тохирдог гэдгийг манайхан ойлгох хэрэгтэй. Тэрхүү засалтын урт, богино гэдэгт л гол учир нь байгаа.
-10 жилийн өмнөх Хүрлээ, дэргэд сууж буй Хүрлээ хоёрын хооронд хэр том зай бий вэ?
-Газар тэнгэр шиг л ялгаатай. Тэр үед гадаад руу анх уралдаанд явж, дөнгөж нүд тайлагдаж эхэлсэн юм. Харин одоо бол тодорхой хэмжээнд байр сууриа олж, мэргэжлийн төвшинд танигдсан байна. Үсчний замналын хувьд ийм ч хувь хүний талаас нэг их өөрчлөгдөөгүй гэж хэлнэ. Намайг өвөө, эмээ хоёр өсгөсөн юм. Тэд маань намайг аливаа зүйлийн эцсийг үзэх, юунд ч шантрахгүй байхыг сургасан нь одоог хүртэл суурь болоод явж байна.
-Таныг сайн харилцагч хэмээн нэгэн хүн хэлсэн.
-Тухайн хүний талаар ерөнхий төсөөлөлтэй болж байж үсийг нь засна шүү дээ. Тийм ч учраас би үйлчлүүлэгчдийнхээ сайн ярилцагч, сонсогч байхыг хичээдэг. Зарим хүн амьдрал хайр эсвэл мөнгөн дээр тогтдог гэдэг. Тэгвэл би амьдралыг хаилцаан дээр тогтдог гэж хэлнэ. Үсчдээ авахдаа ч чадвараас илүүтэй тэдний харилцах чадвар, ерөнхий мэдлэг, сэтгэлийг нь хардаг. Үнэхээр юм суръя гэсэн зорилготой, чин сэтгэлээсээ хүнтэй харилцдаг хүүхдүүдэд би туршлагаасаа хуваалцахыг л боддог. Гэхдээ сүүлийн үеийн залуус жаахан туйлбаргүй болжээ. За, энэ хүүхэд болоод ирлээ, одоо дараагийн юмыг нь зааж өгье гэтэл мөнгө хөөгөөд явчихна. Гэтэл мөнгөнөөс чухал нэг зүйл бий нь зорилго, мөрөөдөл. Зарим хүнийг харахад нэг том зорилго тавьчихаад биелүүлэхийн төлөө юу ч хийдэггүй. Миний хувьд том зорилгодоо хүрэх жижиг зорилтуудыг өмнөө тавьдаг. Тэрийгээ хэрэгжүүлэх нь өөртөө өгч буй шагналтай л адил.
-Та үс засахаас өөр юунаас кайф авч байна вэ?
-Интерьерт л сонирхолтой доо. Түүнээс гадна гэр бүлийнхэнтэйгаа хамт байх хамгийн сайхан.
-Нисванисийн “Үсчний газар” дууг мэдэх үү?
-Хааяа тэр дууг сонсдог юм.
-“Тэр намайг зассан. Тэр намайг гутаасан” гээд л тиймэрхүү үйл явдалтай хэр учирч байв?
-Мэдээж алдаа гаргалгүй яах вэ. Зуун хүний үс заслаа гэж бодоход гомдолтой нэг үйлчлүүлэгч ирж таарна. Харин сүүлийн үед тийм зүйл ерөөсөө тохиолдоогүй юм байна.
-Үсэнд тухайн хүний сэтгэл, мэдрэмж шингэсэн гэдэг. Гэтэл тайрах үед үс газарт унаж, хаягдах нь аймаар ч юм шиг?
-Үс бол эрхтэн. Засаж болдог ганц эрхтэн. Хэрэггүй болсон, илүүдэл үсээ тайрахад шинэ нь дахиад л ургана. Яг л бид хэрэггүй бодлоо сэтгэл дотроосоо авч хаядагтай адил шүү дээ.
-Та үс тайралтын шинэ загвар хэр гаргадаг вэ?
-Гаргалгүй яах вэ. Аль болох шинэ, содон зүйл хийхийг хүснэ. Тэгэхгүй нөгөө л хийдэг юмаа давтад байвал хүн яаж хөгжих билээ. Нэг загварыг л гэхэд хүн хүнд тааруулан хэчнээн янзаар өөрчилж ч болдог. Зохихгүй тайралт байдаггүй тухай түрүүн хэлсэн. Зохиулах ёстой хүмүүс нь үсчид юм.
-Таны ширээгээр дүүрэн сэтгүүл байна. Эндээс шинэ засалтууд хардаг уу?
-Хааяа нэг эргүүлээд харж байхад шинэ санаа төрнө, эсвэл “Энэ хүн үсээ ингээд засуулсан бол илүү гоё гарах байж” ч гэж бодно. Тэр болгонд хүн хөгжөөд л яваа юм. Сүүлийн үед манайд олон сэтгүүл хэвлэгдэж байна. Бүгдийг нь уншъя гэвэл гүйцэхгүй болж.
-Монголчууд үсний тал дээр нэлээд хатуу байр суурьтай. Жишээ нь хүүхдээ 18 нас хүртэл үсийг нь аав, ээж нь мэдэх ёстой гэх хүн одоо ч байдаг юм билээ.
-Нийгэм өөрчлөгдөж буй энэ цаг үед хүүхдийг тэгж хорих нь надад утгагүй санагддаг юм. Би л гэхэд гурван хүүхдийнхээ үсийг хүссэнээр нь тайруулдаг. Заавал өөрөө тайрна гэлгүй дадлагын хүүхдүүдээр тайруулах нь ч бий. Ер нь багаасаа янз бүрээр үсээ засуулж, ирээдүйн сонголтоо тодорхойлж болно. Хүүхэд чөлөөтэй байсан нь сайн гэж би боддог. Тэгж байж л өөрийгөө бүрэн дүүрэн илэрхийлдэг, баярласнаа ч, зовсноо ч шууд хэлдэг бол бусдад ч, өөрт нь ч амар шүү дээ.
-Та багадаа үлгэр хэр сонсдог байсан бэ?
-Би Хөвсгөлд өвөө эмээгийндээ байдаг байсан. Миний мэдээлэл авдаг ганц хэрэгсэл нь Монголын радио байв. Орой бүр унтахдаа “Үлгэрийн цаг”-ийг сонсоно. Тэр үеийн үлгэрүүд дандаа сургамжилсан, хүүхдэд зөв үлгэр дууриал үзүүлдэг байлаа. Харин өнөөдрийн хүүхдүүд үлгэр сонсож, эсвэл ном уншихаа больж. Гэхдээ энэ бол тэдний эрин. Үлгэр, ном унш гэж албадах шаардлагагүй. Өөрийнхөө хүүхдүүдийг харахад л их хурдан хөгжиж байна шүү дээ. 1990-ээд оны эхэн үед Монгол ямар байсныг хүмүүс мартаагүй байх. Дэлгүүрт зөвхөн давс л байсан гэж ярьвал хүүхдүүд маань итгэхгүй дээ. Тэгэхээр бид хөгжиж л явна.
-Хөгжил зөвхөн гадна талд харагдаад байгаа юм биш үү. Гаднаасаа гоё болсон ч доторх хөгжил харин ч ухарсан гэвэл та санал нийлэх үү?
-Мэдлэг, чадвартай ч мэдрэмжгүй хүн би олныг харсан. Авьяастай ч гэсэн туйлбаргүй, замын эхнээс буцдаг залуус ч байна. Гэтэл дотоод сэтгэл, мэдрэмж гэдэг ямар ч зүйлд голлох үүрэг гүйцэтгэдэг юм шиг санагддаг юм. Манайхан ажил хийж чаддаггүй нь анзаарагддаг. Зургаан цаг яс суугаад ажлаа хийхгүй, хоол идлээ гээд л гараад алга болно. Аль болох хүний нүд хуурч, зүгээр суучихыг хичээнэ. Гээд яах вэ. Ямар ч байсан цаг хугацааны шалгуураар сайн нь шүүгдээд гарч ирэх биз.
-Таны амьдралын томъёo юу вэ?
-Хэзээ ч, ямар ч үед “хаппи” бай. Зорилго, амжилт, мөнгө чухал. Гэхдээ тэдгээр зүйлст хэт анхаарснаас өдөр тутмын амьдралаас сайхныг олж харахаа больчих вий гэхээс айдаг. Би өнөөдөр ингээд сууж байгаа ч маргааш юу болохыг мэдэхгүй. Тиймээс өдөр бүрийн ажил, амьдралдаа чин сэтгэлээсээ хандаж, юухнаас ч болов гэрэл гэгээтэй талыг олж харах нь миний аз жаргалтай амьдралын томъёо.

Монгол цусны Америк тасархай

ХИС-ийн багш, индиан судлаач Д.Хэрлэн монголчуудтай язгуур нэг гэгдэх Америк тивийн уугуул иргэдийн түүх, соёл, ёс заншлыг судалдаг. “Монголчууд даяаршиж байгаа нь сайн хэрэг. Гэсэн ч дэлхий нийтийг хамарсан уг давалгаанд үндэсний өв уламжалаа устгалгүй авч үлдэх ёстой. Бидэнтэй гарал үүсэл нэгтэй индианчуудын тухай мэдэх нь нөгөө талаар өөрсдийгөө судалж буй хэрэг” хэмээн ярих түүнтэй хамтарч уг нүүрийг бэлтгэлээ.
1492 он. Испанийн аялагч Кристофер Колумб Энэтхэг хэмээх нууцлаг улсын эрэлд гарав. Зүг чигээ алдахаас эхлээд салхи шуурга, хүчтэй давалгаа гээд далайд учирч болох аюул бүрийг даван туулсаар тэрбээр Энэтхэгт ирлээ. К.Колумб эрэг дээр байсан хүмүүсийг хараад баярласандаа Indians буюу энэтхэгүүд хэмээн дуу алдсан гэдэг. Гэвч алдарт аялагч ташаарч Энэтхэгт бус Америк тивд ирсэн байжээ. Хэдийгээр Колумб буруу газар ирснээ хэдхэн цагийн дараа мэдсэн ч шинээр нээсэн уг тивийн уугуул иргэд Индианчууд хэмээх мөнхийн нэртэй болжээ. Колумб араасаа францчууд, испаничууд, англичууд, голландчуудыг дагуулсан нь индианчуудын хувьд жинхэнэ эмгэнэл болсныг түүх гэрчилнэ. Газар нутгийг нь булаан авч, эздийг нь боол мэт болгосон аймшигт түүх. Хамгийн зэрлэг, бүдүүлэг хүмүүс бол индианчууд хэмээн тунхаглаж, тэдний соёл, ёс заншил бүрийг уландаа гишгэсэн европчууд өөрсдөө зэрлэгүүд байсан юм биш үү. 1900 оны эхэн үед индианчуудыг африкчуудаас ч дорд үзэж, олон нийтийн газраар үйлчлүүлэхийг хориглож байв. Дэлхийн II дайны үед гэхэд л индианчуудад согтууруулах ундаа зарахыг хориглодог байж.
Орчин цагийн судлаач, эрдэмтдийн үзэж буйгаар индианчууд монголчуудтай гарал угсаа нэгтэй аж. “Америк тивд анх хүн очиж суурьшихад Төв Ази чухал ач холбогдолтой байсан” хэмээн Америкийн эрдэмтэн Н.Нельсон бичжээ. Тэгвэл чех гаралтай түүхч Алеша Хрдличек “Америкчуудын эх орон нь Байгаль далайн эх хавьд буй” гэж таамагласан. Шинэ тивийн уугуул иргэд Төв Азиас гаралтай гэдэгт олон эрдэмтэн санал нэгддэг ч цаг хугацааны хувьд зөрөлддөг. Орос, Америкийн зарим судлаач 25.00-30.000 жилийн өмнө шилжилт эхэлсэн гэдэг бол 30.000-40.000 жилийн тэртээд нүүдэллэсэн гэх нь ч бий.

Америк мөрөөдлийн анхны хувилбар
Өнөө үед эрх чөлөөний орон руу онгоцоор, галт тэргээр, хүсвэл бүр машинаар ч явах боломжтой. Харин бидний бидний өвөг дээдэс Номхон далайн хөвөө дагаж нүүдэллэсэн гэдэг. Мөстлөгийн өмнө Европын нам дор газраар нүүдэллэн очсон гэх таамаглал бий. Орчин үед байр, машинаас эхлээд алдар нэр, амжилтын төлөө Америкийг зоригчдын цуваа үргэлжилж байна. Харин хэдэн мянган жилийн тэртээ хүмүүс амьдрах ая таатай нөхцөл, хоол хүнс хайн тийш явжээ. Тэгэхээр Төв Азиас Америкийг зорьсон нүүдлийг Америк мөрөөдлийн анхны хувилбар гэж хэлж болмоор. Оросын эрдэмтэн Ю.А.Мочанов “Индианчуудын балар эртний овог, аймгууд Монгол, Алтай, Тува, Байгаль нуурийн эргээс гаралтай байж болох юм. Эдгээр нутагт гурван түмээс таван мянган жилийн өмнө Хуучин чулуун зэвсгийн үеийн соёл нэгэнт хөгжсөн байж. Тэрхүү овог, аймаг ан хийн амьдардаг байсан бөгөөд арслан заан, бух, гөрөөс тэргүүтэн агнасаар зүүн хойшоо нутаглаж, Берингийн хуурай газраар дамжин нүүдэллэжээ” хэмээн тэмдэглэсэн. Индианчууд монголчуудтай гарал үүсэл нэг гэдгийн баталгаа нь энэхүү нүүдэл, шилжилтээс гадна тэдний ёс заншил юм. Тэд монголчуудтай адил үсээ сүлждэг, хүүхдээ өлгийддөгөөс эхлээд хэл яриа нь ч төстэй. Индианчуудыг улаан арьстан гэдэг нь биеэ улаан өнгөтэй зос, давирхайгаар буддагтай холбоотой. Хүн судлаачдын үзсэнээр индианчууд хар хүрэн нүдтэй, нүүрний яс хавтгай, богино хамартай, өтгөн, хар үстэй, бие болон нүүрэндээ үс багатай зэрэг шинжээрээ монгол төрхтэй хүмүүс аж. Шинжлэх ухаанд “монгол мэнгэ” гэж нэрлэгдсэн хөх тамга индиан хүүхдүүдэд ч бий. Энэ нь генетикийн хувьд монгол, индианууд ойр гэдгийг баталж буй.

Ариун хүн
Индиан хэлэнд хүүхдийг wakan yesha буюу ариун хүн, нандин хүн хэмээн нэрлэдэг. Хүүхдийг үхэл, амьдралын холбоог таньсан, шинэ амьдралын үргэлжлэл төдийгүй байгалийн хүч, хүний оюун санааны шүтэлцээг ойлгуулагч хэмээн үздэг аж. Индиан овог, аймгуудын ёс заншил оршин суугаа газраасаа шалтгаалан ялгаатай байдаг ч жирэмсэн эх, хүүхэд төрөхтэй холбоотой зан үйл нь адилхан. Хэвлийд үр тогтсон цагаас эхлэн эхийг хүндэлж, хажууд нь тамхи татах, архи уух, мал төхөөрөх, ангийн мах хуваах ажилд оролцохыг цээрлэдэг байна. Эх амаржих дөхөхөд урц, сууцыг зайчлан цэвэрлэж, элдсэн арьс битүү дэвсдэг. Тухайн овгийн ахимаг насны 4-5 эмэгтэй хүүхдийг эх барих бөгөөд бусад хүнийг урцны ойр байлгадаггүй. Эхийг төрмөгц үхрийн шинэ махаар хар шөл хийж уулгадаг. Хүүхдийн хүйнээс 15 см орчмыг тасалж, хатсан хойно нь яст мэлхий, гүрвэлийн дүрстэй уутанд хийж хадгалдаг. Үүнийг хүүхдийн одны орд давхацсан өдөр гаргаж, тэнгэр дэх ивээлт сүнсийг нь дуудна. Хүүхдийг өлгийдөж, дүүжин оронд унтуулах бөгөөд 4-5 нас хүртэл нь хөхөөр хооллоно. Индианчуудын хувьд гэр бүлийн нэр, сансар огторгуй, газар дэлхий, далдын хүчтэй холбоотой. Аав, ээж гэдэг үг газар дэлхий, тэтгэгч хүчийг мөн давхар илэрхийлдэг байна. Өөрөөр хэлбэл, эцэг эх далдын хүчтэй холбоотой хүмүүс гэж үздэгээс тэр. Эцэг эхийг ан гөрөөнд явж, үр тариагаа боловсруулах зуур хүүхдийг өвөө, эмээ нь асардаг. Тийм ч учраас өвөө, эмээ гэдэг үг дотно, энэрэнгүй гэсэн утгатай. Индианчууд урт наслахыг байгалийн ид шид, бурхны бэлэг хэмээн үздэг тул ахмад хүнийг арвин туршлага, баялаг мэдлэгтэй гэж хүндэлдэг. Эхийн хэвлийд хүүхэд олдсон цагаас эхлэн эцэг эх нь төдийгүй овгийн ахмадууд хүмүүжүүлж эхэлнэ. Тэд боловсрол хэмээх ойлголтод дэлхий ертөнц, хүний амьдрал, хүрээлэн буй орчны талаар мэдлэг, дадлага эзэмших үйл явцыг багтаана. Үр хүүхэд, хойч үедээ аливаа осол, аюулаас биеэ хамгаалах, уламжлалт зан үйлээ хадгалах, ёс зүйтэй байх гурван зүйлийг заавал сургадаг. Колумб голын сав газраар нутагладаг индианчууд хөвгүүддээ хавар нь загас барих, намар нь буга, баавгай, хандгай намнахыг заадаг бол охиддоо загас утах, борцлох, үндэс ургамал түүж хатаах, хувцас оёхыг заадаг байна. Хүүхдүүдэд үйл хөдлөлөөр үлгэрлэхийн зэрэгцээ домог, сургаалт үгээр хүмүүжүүлж, сургахыг хичээдэг гэнэ. Ой тогтоолт, авхаалж самбааг нь хөгжүүлэхийн тулд төрөл бүрийн тоглоом наадгай ч ашигладаг аж.
“Би дахин эргэж төрнө”
Америк тивийн уугуул иргэд далдын хүч, сүнс байдагт итгэдэг. Тэдний хувьд бөө нь сүнстэй харилцах гүүр болдог. Бөө хүмүүсийг төрөл төрөгсдийнх нь сүнстэй уулзуулдаг төдийгүй энэ амьдралд буцаан авчрах чадалтай гэж үзнэ. Бөөлөхдөө сүнснүүдэд тамхиар тахил өргөдөг. Тэрбээр үг хэллэг, дохио зангаагаар сүнсний ертөнцтэй харилцдаг. Дуулах, бүжиглэх хэлбэрээр сүнсэнд талархлаа илэрхийлж, хүсэж мөргөж, албадан шаардах утгатай тамлага буюу дуудлага хэлдэг аж. Хэнгэргийг тэд дээд хүчний оюун ухаантай холбогч гэж үздэг бөгөөд бөөгийн хувцсыг анхилуун үнэртэй ургамлын утаагаар ариулдаг юм. Тэд мөн газар дэлхий, хангайд байнга өргөл өргөдөг. Учир нь газар дэлхий сүнс, зүрхтэй бөгөөд түүнийг хооллохгүй бол өлсөж ундаасна. Хэрвээ тэгвэл аюул нүүрлэж, гай гамшиг, өвчин зовлон, өлсгөлөн нэрвэнэ хэмээдэг. Хүн нас барсны дараа эргэн төрдөг гэдэгт индианчууд итгэдэг. Индиан овгийн хүчирхэг удирдагчдын нэг Хопи Баавгай Хо-Чани насан эцэслэхдээ “Үүнийг санаж ав. Намайг тэнгэрийн хүмүүстэй хамт бүжиглэх цаг ирэхэд битгий гуниглаарай. Миний сүнс эрх чөлөөтэй, баяр баясгалантай байгаа нь тэр. Харин миний төлөө бүжиглээрэй. Тэнгэр өөд харах үед бүргэд дүүлэх нь харагдах вий. Миний хайр шингэсэн тэрхүү өдийг би та нарт илгээж байгаа юм” хэмээсэн нь түүхэн баримтад үлджээ.

Тэднийг юу хүлээж байна вэ?
Түүх сөхөн үзвэл индиан овгийн хамгийн шилдэг удирдагчдын нэг Жозеф 1873 онд Валловагийн хөндий дэх жижигхэн газраа авч үлдэхийн тулд цагаан арьстнуудад хахууль өгч байжээ. Бодоод үз л дээ, та өөртөө байшин барьжээ. Гэтэл байшинд танихгүй хүмүүс орж ирээд эзнийг нь хөөгөөд гаргачихаж. Жозеф тэдэнд хахууль өгсөн нь эзэн байшингийнхаа мухрын өрөөнд амьдрахын тулд дээрэмчдэд мөнгө төлөхтэй адил бус уу. Үүнтэй адил жишээ индианчуудын түүхэнд цөөнгүй бий. Хэдийгээр америкчууд эрх чөлөө, хүний эрхийг дээдэлсэн улс болохоо тунхаглаж, бүгд тэгш эрхтэй болсон ч нутгийн уугуул иргэдийн хувьд “галт тэрэг нэгэнт явчихсан”. Өнөөдөр гэхэд АНУ-ын нийт хүн амын ердөө 0.8 хувийг индианчууд эзэлж байна. Америкийн жижиг дунд бизнес эрхлэгчдийн холбооноос 2007 онд явуулсан судалгаагаар нийт индиан иргэдийн нэг хувь нь л бизнес эрхэлдэг гэсэн дүн гарчээ. Сургууль завсардсан хүүхдүүд, амиа хорлолтын төвшин өндөр зэрэг олон сөрөг зүйл индианчуудад байгаа ч тэдний дотроос эмч Чарльз Ийстман, экологич Катери Текаквитха, дуучин Рас-ки Де, Тори Амос, 1964 оны олимпийн аварга Билли Миллс нарын алдартан цөөнгүй төржээ. Мөн тэд уламжлал, ёс заншлаа сэргээх, түүхийн дурсгалт зүйлсээ хадгалах чин хүсэл эрмэлзэлтэй болсон бөгөөд монголчуудын талаар илүүг мэдэж, танилцахыг хүсдэг гэнэ. Гэсэн ч монголчууд төдийгүй дэлхийн ихэнх хүн индианчуудыг харанхуй бүдүүлэг, догшин хүмүүс мэтээр төсөөлдөг нь Холливудын тархи угаагч кинонуудтай холбоотой биз. Тэр дундаа иргэний дайны үеийг харуулсан бүтээлүүдийн ихэнх нь Америкт ирсэн европчуудыг баатарлагаар дүрсэлж, индианчуудыг дайсан мэтээр харуулдаг. Гэтэл газар нутагт нь дайран орж ирчихээд эзэдтэй нь мал мэт харилцаж буй европчуудын эсрэг тэд өөр яаж тэмцэх байсан гэж.
Индианчууд монголчуудтай гарал нэгтэй гэдгээ мэдэж, уулзахыг хүсдэг байхад бид энд зэрлэг, бүдүүлэг нэгнийг индианчуудаар төсөөлж, “Нутгийн индиан” хэмээн цоллох нь зөв үү?