Жаргалтай “манъяк”

Этгээд, галзуу, солиотой. Тим Бартоныг хүмүүс ийн тодорхойлдог. Шүүмжлэгчид түүнийг харанхуйд гялбах хурц гэрэлтэй зүйрлэдэг бол Тим өөрийгөө “Аз нь гийсэн, жаргалтай ч дарамтад орсон манъяк” гэдэг юм билээ. Америкийн Калифорни мужид 1958 онд төрсөн түүний хүүхэд насны шүтээн нь Эдгар По болон аймшгийн киноны мангаснууд. Хорин нэгэн настайдаа Калифорнийн урлагийн сургуулийг төгсөөд тэрбээр “Walt Disney”-д ажиллах болов. Тим анх 1982 онд Аймшгийн киноны жүжигчин Винсент Прайстай өөрийгөө зүйрлэдэг хүүгийн тухай “Vincent” нэртэй зургаан минутын киног бүтээжээ. Хар, бараан талын дүрслэл ихтэй, зүүд мөрөөдөл, хийсвэрлэлийн ертөнцийг харуулсан уг бүтээл хожмын “Хайчин гарт Эдвард”, “Бийтлжүүс”, “Зул сарын өмнөх хар дарсан зүүд”, “Чарли ба шоколадны үйлдвэр”-ийн үндэс болжээ. Хэдийгээр түүний кинонууд харанхуй, баргар маягийн дүрслэлтэй ч гол баатрууд нь хатуу ширүүн төрхөөр сайхан сэтгэлээ халхалсан ганцаардмал хүмүүс байдаг. Том хүмүүсийн хэзээ ч төсөөлж чадахааргүй хийсвэрлэлийн ертөнцийг тэр дэлгэцнээ бүтээдэг. Тийм болохоор л энгийн үзэгчээс эхлээд кино ертөнцийн аваргууд түүнийг үг дуугүй хүлээн зөвшөөрдөг биз. “Rolling stones”, “Vanity Fair”, “Times”-т өгсөн Тим Бартоны ярилцлагыг түүвэрлэн хүргье.

Би унтах цагаа тэсэн ядан хүлээдэг. Учир нь зүүдний ертөнцөд хамгийн гайхамшигтай үйл явдалтай учирч, жинхэнэ төрхөө хэнээс ч нуугаагүй хүмүүстэй харилцах боломжтой. Их унтахыг залхуурал мэтээр ярьдаг хүмүүст би дургүй. Зүүд бол амьдралын нэг хэсэг. Нойр бол тийш хүрэх гүүр. Гэхдээ би зүүдээ тэр болгон санадаггүй л дээ. Би анхны хайраа байнга зүүдэлдэг. Тэр охин бид хоёр хөгширч, холбоо тасарсан ч анх ямар байсан тэр хэвээрээ зүүдэнд үзэгддэг юм. Мөн хүүхдүүдээ тойруулсан аав, ээжийг байнга зүүдэлдэг. Тэдний дунд байх миний амнаас үзмэн ягаан өнгөтэй далайн ургамал ургадаг. Зүүдэндээ ийм ер бусын зүйлстэй учирдаг би унтахаас хэрхэн татгалзах билээ.
Ганцаардал гэдэг байж болох хамгийн эрүүл үзэгдлийн нэг. Хүүхэд байхаасаа би ганцаараа үлдэх боломжийг алддаггүй байв. Магадгүй ийм учраас би панк, рок, гот хөгжимд дуртай байх. Аав, ээж маань бурханд итгэдэггүй ч бид ням гариг бүр сүмд очдог байлаа. Ер нь бурханд итгэдэг хэн байгаа юм бэ? Хэлбэрдэгчид!
Эргэн тойрон гутралаар дүүрэн байна. Миний амьдралын бүх л үед гутрал их, бага хэмжээгээр байдаг байсан. Гэхдээ би үүнийг муу зүйл гэж огт боддоггүй. Баяр баясгалангаас эрч хүч, онгод авдаг нэгэн байхад миний хувьд эсрэгээр байдаг ч юм билүү. Хэдэн жилийн өмнө сайн найзуудын маань нэг нь надтай дуугарахаа больсон. Тэгэхэд л хамгийн хүнд дарамт над дээр ирсэн юм. Би бүр сэтгэл зүйчид очиж, бүтэн цагийн турш юм ярилгүй суусан. Тэр бараг минут тутамд цагаа харж байсныг санаж байна.
Би киноны сургуульд сураагүйдээ баярладаг. Үүний оронд зургийн сургуульд орсон нь надад өөрөөрөө байх, дотоод дуу хоолойгоо сонсож бүтээл туурвих боломж олгосон. “Walt Disney”-д ажиллаж байхдаа би сэтгэцийн өвчтэй хүн шиг л байлаа. Надад тэнд хэзээ ч таалагдаж байгаагүй. Хүүхдүүдэд зориулж хөөрхөн амьтад, өхөөрдөм үнэг зурж чадахгүйгээ тэгэхэд ойлгосон юм. Өөрийгөө хүчилж, дургүй зүйлээ хийгээд мөнгө сайн олж болно л доо. Гэхдээ энэ бол нэг төрлийн амиа хорлолт шүү дээ.
Миний киног хүмүүс гаж гэж нэрлэдэгт нь гомдох тохиолдол бий. Бүх зүйлийг тогтсон нэг хэвэнд хийгээд, бусдыг ч тэрэндээ цутгадаг хүн олон. Америк тэр чигтээ кинонд суурилдаг улс мэт санагдах юм. Чиний юу хийх, хэнтэй, хаана уулзах, яаж ярихыг кино зааж өгнө. Хамгийн аймаар нь тэрхүү киноны ихэнх нь зөвхөн үзэгчдийн халаасыг сэгсрэх зорилготой л байдаг. Би үүнээс холуур байхыг боддог. Би хоёр хүүхэдтэй. Харамсалтай нь сүүлийн үед тэднийг Skype-ээр л харах боллоо. Тэдэндээ сайн аав байхыг хүсдэг ч ажлын шахуу хуваариас болж байнга дэргэд нь байж чадахгүй юм. Хоёр хүүхэд маань миний ямар ажил хийдгийг одоохондоо ойлгохооргүй жаахан байна.
Намайг кино найруулагч эсвэл зохиолч гэж нэрлэх нь таагүй санагддаг. Би бол зүгээр л хүн. Үүнтэй адилаар насанд хүрэгчид, хүүхдүүдийг ч нас, хүйс, ажлаар нь ангилж зааглах хэрэггүй. Бидний анхаарал хандуулах гол зүйл бол мэдрэмж. Миний ажигласнаар ихэнх хүн амьдралаас холдож, зугтахын түүс болсон байдаг юм билээ. Кино үзэж, клубт орж, цэнгэлдэх хүрээлэнд очиж, бүр мансууруулах бодис хэрэглэх нь ч бодит амьдралаас түр холдох гэсэн ядмагхан ородлого. Хаа нэг тийш дүрвэхийг хүсдэг нь бидний төрөлх араншин байх. Намайг үргэлж хаалга тийш мөлхдөг хүүхэд байсан тухай эмээ маань ярьдаг. Бусад хүний хувьд ч адил болов уу. Тиймээс би очихыг хүссэн газраа киногоороо илэрхийлдэг болсон юм.
Би үзэгчдээс айдаг. Тэдний өмнө гарах бүрт намайг ууртай харцаар ширтэж байгаа мэт сэтгэгдэл төрдөг юм. Шүүлтэд орно гэдэг аймшигтай. Тэр дундаа хүнийг гаднах байдал, үндэс угсаа, ажлаар нь ялгаварлан гадуурхана гэдэг тэвчишгүй үзэгдэл.
Миний баатруудыг ойлгомжгүй гэвэл би санал нийлнэ. Ойлгомжтой зүйл гэж ер нь хаана байгаа юм. Жишээ нь би л гэхэд өөрийгөө бүрэн таниагүй л явна. Магадгүй амьдрал гэдэг өөрийгөө хайх эрлийн нэр ч байж болох юм. Хэн ч өөрийгөө бүрэн таниагүй болохоор амьдрал сонирхолтой.
“Алиса гайхамшгийн оронд” бол уг нь энгийн түүх л дээ. Энэ бол өсвөр насны нэгэн охины өөрийгөө хайсан аялал юм. Өдөр тутмын амьдралыг чи өөрийнхөө төсөөлөл, хийсвэрлэлээр ер бусын болгож болно. Өөрөөр хэлбэл бид өдөр бүр тэрхүү гайхамшгийн оронд амьдрах боломжтой. Энэ нь зүрх, тархи хоёроо хэр нийлүүлснээс л хамаарна даа.
Алисагийн дүрд тоглосон Миа Васиковскийг анх харсан өдрөө л би “Бүүм” гэж өөртөө хэлсэн. Тэр залуухан хэрнээ баялаг туршлагтай, өөрийн гэх ертөнцийг бий болгосон охин. Харин Жонни Депп бид хоёр бие биенээ “амталж” чаддаг учраас олон жилийн турш хамтран ажиллаж байгаа юм. Түүнийг анх “21 дүгээр гудамж” кинонд тоглож байхад нь танилцсан. Тэрнээс хойш бид хамтран ажиллагч төдийгүй сайн найзууд болсон.
Миний бүтээлийн гол сэдвүүдийн нэг нь сүнс, газар доорхи ертөнц. Учир нь би үүнд итгэдэг. Хэзээ нэгэн цагт сүнс харсан уу гэж хүмүүс надаас байнга асуудаг. Харин би тэдэнд сүнсний оршихуйг мэдэрдгээ хэлдэг юм. Бидний хэн нь ч амьдралын дараа юу тохиолддогийг мэдэхгүй. Яг л бид амьдрал хэмээх том шүхрийн дор зогсдог юм шиг. Шүхэрний гадна юу байдаг вэ? Хамгийн сайн хариулт бол үлгэр гэж би хэлнэ. Гэхдээ үлгэр бүхэн аз жаргалтай төгсдөг. Харин амьдрал тэр чигтээ эмгэнэл. Би эмгэнэлийг хошин шогийн хэлбэрээр харуулахыг зорьсоор ирсэн. Тэгээд ч аз жаргалаас илүүтэй эмгэнэлт байдал л хүний мөн чанарыг бодитоор харуулдаг.

Ц.Хүрэлбаатар: Үс бол засаж болдог ганц эрхтэн

Мастер үсчин Хүрлээтэй уулзахаар “Hurlee hair studio”-г зорилоо. Хар, цагаан өнгийг хослуулсан, орчин үеийн засалттай уг студийг тэрбээр өөрөө тохижуулсан гэнэ. “Чөлөөт цагаараа голдуу иймэрхүү зүйлээр оролддог юм” хэмээн Хүрлээ ярьсан. Гэхдээ түүнд чөлөөт цаг тун бага гардаг юм билээ. Хэдэн сарын өмнөөс төлөвлөсөн түүний их ажлын чөлөөгөөр хэсэг хөөрөлдсөнөө хүргье.

-Үсчин болоход тань юу нөлөөлсөн бэ?
-Би дөрөв, тавдугаар ангид байхаасаа л найзуудынхаа үсийг засаж эхэлсэн. Тухайн үед үсний төрөл бүрийн хэв загварыг зөвшөөрдөггүй байв. Харин би найзуудынхаа үсийг янз бүрээр засчихна. Тэгэхэд надад үс засахыг заасан хүн байгаагүй л дээ. Тэгэхээр сонирхол маань л үсчний зам руу хөтөлсөн болов уу. Өнөөдөр хэдхэн сарын дамжаа төгсөөд л үсчин мэргэжил эзэмшдэг болсон нь харамсалтай. Намайг бага байхад хүмүүс хичээлдээ тааруу, ажилд ч сайнгүй хүүхдээ үсчин болгоно гэж ярьдаг байлаа. Гэтэл үсчин хүнд хайчнаас ч чухал нэг зүйл хэрэгтэй байдаг юм.
-Тэр нь юу юм бол?
-Хэдийгээр гаднаас нь харахад гараа үсчин гараа л хөдөлгөж байгаа мэт харагдавч тархи түрүүнд нь ажиллах ёстой. Үс тайрахаас өмнө тухайн хүнд ямар засалт зохих вэ гэдгийг бодох хэрэгтэй. Тэгэхээр сайн үсчин болохын тулд мэдрэмж, авьяас хамгийн чухал.
-Тэгвэл та мэдрэмжээ хэрхэн хөгжүүлж байна вэ?
-Би мэдрэмжээ бүх л талаар хөгжүүлэхийг хичээдэг. Салоны интерьер дизайнаа гаргана. Төрөл бүрийн чимэглэл хийнэ. Уг нь миний мэргэжил сийлбэрчин л дээ. Сийлбэрийг модны ширхэг дагуулж хийдэг юм. Уг мэргэжлийг эзэмшсэн нь үсчин болоход дөхөмтэй байсан. Ялгаа нь гэвэл модны ширхэг хөдөлгөөнгүй. Харин хүний үс биет зүйл учраас арай ярвигтай ажил. Би үс засахыг урлагийн нэг төрөл гэдэгтэй санал нийлдэг.
-Одоо л нэг үсчин боллоо гэж мэдэрсэн үе тань хэзээ вэ?
-Би 10 гаруй жил үс заслаа. Дэлхийн хэмжээний уралдаан, тэмцээнд орж, заримыг нь шүүж ч үзсэн.Одооноос л жигдэрснээ, үс гайгүй сайн засдаг боллоо гэдгээ мэдэрч байна. Гэхдээ оргилд нь хүрэх болоогүй ээ.
-Зарим үсчин зөвхөн үс төдийгүй сэтгэлийг гэдэгтэй та санал нийлэх үү?
-Үсээ сайхан засуулахад сэтгэл санаа ч дээшилдэг шүү дээ. Үүнд л үсчин мэргэжлийн сайхан нь оршдог юм. Тухайн хүний нүүрний хэлбэр, зан чанарын онцлогт нь тааруулж үсийг нь тайрна. Зарим хүн үсээ жаахан өөрчилөхөд л тэр чигтээ өөрчлөгдөх шиг болдог. Монголчууд ерөнхийдөө дууриамтгай хүмүүс. Гаднынхныг, эсвэл оддыг дууриах хандлагатай. Яах вэ, болно л доо. Гэхдээ ямар ч төрлийн засалт бүх хүнд тохирдог гэдгийг манайхан ойлгох хэрэгтэй. Тэрхүү засалтын урт, богино гэдэгт л гол учир нь байгаа.
-10 жилийн өмнөх Хүрлээ, дэргэд сууж буй Хүрлээ хоёрын хооронд хэр том зай бий вэ?
-Газар тэнгэр шиг л ялгаатай. Тэр үед гадаад руу анх уралдаанд явж, дөнгөж нүд тайлагдаж эхэлсэн юм. Харин одоо бол тодорхой хэмжээнд байр сууриа олж, мэргэжлийн төвшинд танигдсан байна. Үсчний замналын хувьд ийм ч хувь хүний талаас нэг их өөрчлөгдөөгүй гэж хэлнэ. Намайг өвөө, эмээ хоёр өсгөсөн юм. Тэд маань намайг аливаа зүйлийн эцсийг үзэх, юунд ч шантрахгүй байхыг сургасан нь одоог хүртэл суурь болоод явж байна.
-Таныг сайн харилцагч хэмээн нэгэн хүн хэлсэн.
-Тухайн хүний талаар ерөнхий төсөөлөлтэй болж байж үсийг нь засна шүү дээ. Тийм ч учраас би үйлчлүүлэгчдийнхээ сайн ярилцагч, сонсогч байхыг хичээдэг. Зарим хүн амьдрал хайр эсвэл мөнгөн дээр тогтдог гэдэг. Тэгвэл би амьдралыг хаилцаан дээр тогтдог гэж хэлнэ. Үсчдээ авахдаа ч чадвараас илүүтэй тэдний харилцах чадвар, ерөнхий мэдлэг, сэтгэлийг нь хардаг. Үнэхээр юм суръя гэсэн зорилготой, чин сэтгэлээсээ хүнтэй харилцдаг хүүхдүүдэд би туршлагаасаа хуваалцахыг л боддог. Гэхдээ сүүлийн үеийн залуус жаахан туйлбаргүй болжээ. За, энэ хүүхэд болоод ирлээ, одоо дараагийн юмыг нь зааж өгье гэтэл мөнгө хөөгөөд явчихна. Гэтэл мөнгөнөөс чухал нэг зүйл бий нь зорилго, мөрөөдөл. Зарим хүнийг харахад нэг том зорилго тавьчихаад биелүүлэхийн төлөө юу ч хийдэггүй. Миний хувьд том зорилгодоо хүрэх жижиг зорилтуудыг өмнөө тавьдаг. Тэрийгээ хэрэгжүүлэх нь өөртөө өгч буй шагналтай л адил.
-Та үс засахаас өөр юунаас кайф авч байна вэ?
-Интерьерт л сонирхолтой доо. Түүнээс гадна гэр бүлийнхэнтэйгаа хамт байх хамгийн сайхан.
-Нисванисийн “Үсчний газар” дууг мэдэх үү?
-Хааяа тэр дууг сонсдог юм.
-“Тэр намайг зассан. Тэр намайг гутаасан” гээд л тиймэрхүү үйл явдалтай хэр учирч байв?
-Мэдээж алдаа гаргалгүй яах вэ. Зуун хүний үс заслаа гэж бодоход гомдолтой нэг үйлчлүүлэгч ирж таарна. Харин сүүлийн үед тийм зүйл ерөөсөө тохиолдоогүй юм байна.
-Үсэнд тухайн хүний сэтгэл, мэдрэмж шингэсэн гэдэг. Гэтэл тайрах үед үс газарт унаж, хаягдах нь аймаар ч юм шиг?
-Үс бол эрхтэн. Засаж болдог ганц эрхтэн. Хэрэггүй болсон, илүүдэл үсээ тайрахад шинэ нь дахиад л ургана. Яг л бид хэрэггүй бодлоо сэтгэл дотроосоо авч хаядагтай адил шүү дээ.
-Та үс тайралтын шинэ загвар хэр гаргадаг вэ?
-Гаргалгүй яах вэ. Аль болох шинэ, содон зүйл хийхийг хүснэ. Тэгэхгүй нөгөө л хийдэг юмаа давтад байвал хүн яаж хөгжих билээ. Нэг загварыг л гэхэд хүн хүнд тааруулан хэчнээн янзаар өөрчилж ч болдог. Зохихгүй тайралт байдаггүй тухай түрүүн хэлсэн. Зохиулах ёстой хүмүүс нь үсчид юм.
-Таны ширээгээр дүүрэн сэтгүүл байна. Эндээс шинэ засалтууд хардаг уу?
-Хааяа нэг эргүүлээд харж байхад шинэ санаа төрнө, эсвэл “Энэ хүн үсээ ингээд засуулсан бол илүү гоё гарах байж” ч гэж бодно. Тэр болгонд хүн хөгжөөд л яваа юм. Сүүлийн үед манайд олон сэтгүүл хэвлэгдэж байна. Бүгдийг нь уншъя гэвэл гүйцэхгүй болж.
-Монголчууд үсний тал дээр нэлээд хатуу байр суурьтай. Жишээ нь хүүхдээ 18 нас хүртэл үсийг нь аав, ээж нь мэдэх ёстой гэх хүн одоо ч байдаг юм билээ.
-Нийгэм өөрчлөгдөж буй энэ цаг үед хүүхдийг тэгж хорих нь надад утгагүй санагддаг юм. Би л гэхэд гурван хүүхдийнхээ үсийг хүссэнээр нь тайруулдаг. Заавал өөрөө тайрна гэлгүй дадлагын хүүхдүүдээр тайруулах нь ч бий. Ер нь багаасаа янз бүрээр үсээ засуулж, ирээдүйн сонголтоо тодорхойлж болно. Хүүхэд чөлөөтэй байсан нь сайн гэж би боддог. Тэгж байж л өөрийгөө бүрэн дүүрэн илэрхийлдэг, баярласнаа ч, зовсноо ч шууд хэлдэг бол бусдад ч, өөрт нь ч амар шүү дээ.
-Та багадаа үлгэр хэр сонсдог байсан бэ?
-Би Хөвсгөлд өвөө эмээгийндээ байдаг байсан. Миний мэдээлэл авдаг ганц хэрэгсэл нь Монголын радио байв. Орой бүр унтахдаа “Үлгэрийн цаг”-ийг сонсоно. Тэр үеийн үлгэрүүд дандаа сургамжилсан, хүүхдэд зөв үлгэр дууриал үзүүлдэг байлаа. Харин өнөөдрийн хүүхдүүд үлгэр сонсож, эсвэл ном уншихаа больж. Гэхдээ энэ бол тэдний эрин. Үлгэр, ном унш гэж албадах шаардлагагүй. Өөрийнхөө хүүхдүүдийг харахад л их хурдан хөгжиж байна шүү дээ. 1990-ээд оны эхэн үед Монгол ямар байсныг хүмүүс мартаагүй байх. Дэлгүүрт зөвхөн давс л байсан гэж ярьвал хүүхдүүд маань итгэхгүй дээ. Тэгэхээр бид хөгжиж л явна.
-Хөгжил зөвхөн гадна талд харагдаад байгаа юм биш үү. Гаднаасаа гоё болсон ч доторх хөгжил харин ч ухарсан гэвэл та санал нийлэх үү?
-Мэдлэг, чадвартай ч мэдрэмжгүй хүн би олныг харсан. Авьяастай ч гэсэн туйлбаргүй, замын эхнээс буцдаг залуус ч байна. Гэтэл дотоод сэтгэл, мэдрэмж гэдэг ямар ч зүйлд голлох үүрэг гүйцэтгэдэг юм шиг санагддаг юм. Манайхан ажил хийж чаддаггүй нь анзаарагддаг. Зургаан цаг яс суугаад ажлаа хийхгүй, хоол идлээ гээд л гараад алга болно. Аль болох хүний нүд хуурч, зүгээр суучихыг хичээнэ. Гээд яах вэ. Ямар ч байсан цаг хугацааны шалгуураар сайн нь шүүгдээд гарч ирэх биз.
-Таны амьдралын томъёo юу вэ?
-Хэзээ ч, ямар ч үед “хаппи” бай. Зорилго, амжилт, мөнгө чухал. Гэхдээ тэдгээр зүйлст хэт анхаарснаас өдөр тутмын амьдралаас сайхныг олж харахаа больчих вий гэхээс айдаг. Би өнөөдөр ингээд сууж байгаа ч маргааш юу болохыг мэдэхгүй. Тиймээс өдөр бүрийн ажил, амьдралдаа чин сэтгэлээсээ хандаж, юухнаас ч болов гэрэл гэгээтэй талыг олж харах нь миний аз жаргалтай амьдралын томъёо.

Монгол цусны Америк тасархай

ХИС-ийн багш, индиан судлаач Д.Хэрлэн монголчуудтай язгуур нэг гэгдэх Америк тивийн уугуул иргэдийн түүх, соёл, ёс заншлыг судалдаг. “Монголчууд даяаршиж байгаа нь сайн хэрэг. Гэсэн ч дэлхий нийтийг хамарсан уг давалгаанд үндэсний өв уламжалаа устгалгүй авч үлдэх ёстой. Бидэнтэй гарал үүсэл нэгтэй индианчуудын тухай мэдэх нь нөгөө талаар өөрсдийгөө судалж буй хэрэг” хэмээн ярих түүнтэй хамтарч уг нүүрийг бэлтгэлээ.
1492 он. Испанийн аялагч Кристофер Колумб Энэтхэг хэмээх нууцлаг улсын эрэлд гарав. Зүг чигээ алдахаас эхлээд салхи шуурга, хүчтэй давалгаа гээд далайд учирч болох аюул бүрийг даван туулсаар тэрбээр Энэтхэгт ирлээ. К.Колумб эрэг дээр байсан хүмүүсийг хараад баярласандаа Indians буюу энэтхэгүүд хэмээн дуу алдсан гэдэг. Гэвч алдарт аялагч ташаарч Энэтхэгт бус Америк тивд ирсэн байжээ. Хэдийгээр Колумб буруу газар ирснээ хэдхэн цагийн дараа мэдсэн ч шинээр нээсэн уг тивийн уугуул иргэд Индианчууд хэмээх мөнхийн нэртэй болжээ. Колумб араасаа францчууд, испаничууд, англичууд, голландчуудыг дагуулсан нь индианчуудын хувьд жинхэнэ эмгэнэл болсныг түүх гэрчилнэ. Газар нутгийг нь булаан авч, эздийг нь боол мэт болгосон аймшигт түүх. Хамгийн зэрлэг, бүдүүлэг хүмүүс бол индианчууд хэмээн тунхаглаж, тэдний соёл, ёс заншил бүрийг уландаа гишгэсэн европчууд өөрсдөө зэрлэгүүд байсан юм биш үү. 1900 оны эхэн үед индианчуудыг африкчуудаас ч дорд үзэж, олон нийтийн газраар үйлчлүүлэхийг хориглож байв. Дэлхийн II дайны үед гэхэд л индианчуудад согтууруулах ундаа зарахыг хориглодог байж.
Орчин цагийн судлаач, эрдэмтдийн үзэж буйгаар индианчууд монголчуудтай гарал угсаа нэгтэй аж. “Америк тивд анх хүн очиж суурьшихад Төв Ази чухал ач холбогдолтой байсан” хэмээн Америкийн эрдэмтэн Н.Нельсон бичжээ. Тэгвэл чех гаралтай түүхч Алеша Хрдличек “Америкчуудын эх орон нь Байгаль далайн эх хавьд буй” гэж таамагласан. Шинэ тивийн уугуул иргэд Төв Азиас гаралтай гэдэгт олон эрдэмтэн санал нэгддэг ч цаг хугацааны хувьд зөрөлддөг. Орос, Америкийн зарим судлаач 25.00-30.000 жилийн өмнө шилжилт эхэлсэн гэдэг бол 30.000-40.000 жилийн тэртээд нүүдэллэсэн гэх нь ч бий.

Америк мөрөөдлийн анхны хувилбар
Өнөө үед эрх чөлөөний орон руу онгоцоор, галт тэргээр, хүсвэл бүр машинаар ч явах боломжтой. Харин бидний бидний өвөг дээдэс Номхон далайн хөвөө дагаж нүүдэллэсэн гэдэг. Мөстлөгийн өмнө Европын нам дор газраар нүүдэллэн очсон гэх таамаглал бий. Орчин үед байр, машинаас эхлээд алдар нэр, амжилтын төлөө Америкийг зоригчдын цуваа үргэлжилж байна. Харин хэдэн мянган жилийн тэртээ хүмүүс амьдрах ая таатай нөхцөл, хоол хүнс хайн тийш явжээ. Тэгэхээр Төв Азиас Америкийг зорьсон нүүдлийг Америк мөрөөдлийн анхны хувилбар гэж хэлж болмоор. Оросын эрдэмтэн Ю.А.Мочанов “Индианчуудын балар эртний овог, аймгууд Монгол, Алтай, Тува, Байгаль нуурийн эргээс гаралтай байж болох юм. Эдгээр нутагт гурван түмээс таван мянган жилийн өмнө Хуучин чулуун зэвсгийн үеийн соёл нэгэнт хөгжсөн байж. Тэрхүү овог, аймаг ан хийн амьдардаг байсан бөгөөд арслан заан, бух, гөрөөс тэргүүтэн агнасаар зүүн хойшоо нутаглаж, Берингийн хуурай газраар дамжин нүүдэллэжээ” хэмээн тэмдэглэсэн. Индианчууд монголчуудтай гарал үүсэл нэг гэдгийн баталгаа нь энэхүү нүүдэл, шилжилтээс гадна тэдний ёс заншил юм. Тэд монголчуудтай адил үсээ сүлждэг, хүүхдээ өлгийддөгөөс эхлээд хэл яриа нь ч төстэй. Индианчуудыг улаан арьстан гэдэг нь биеэ улаан өнгөтэй зос, давирхайгаар буддагтай холбоотой. Хүн судлаачдын үзсэнээр индианчууд хар хүрэн нүдтэй, нүүрний яс хавтгай, богино хамартай, өтгөн, хар үстэй, бие болон нүүрэндээ үс багатай зэрэг шинжээрээ монгол төрхтэй хүмүүс аж. Шинжлэх ухаанд “монгол мэнгэ” гэж нэрлэгдсэн хөх тамга индиан хүүхдүүдэд ч бий. Энэ нь генетикийн хувьд монгол, индианууд ойр гэдгийг баталж буй.

Ариун хүн
Индиан хэлэнд хүүхдийг wakan yesha буюу ариун хүн, нандин хүн хэмээн нэрлэдэг. Хүүхдийг үхэл, амьдралын холбоог таньсан, шинэ амьдралын үргэлжлэл төдийгүй байгалийн хүч, хүний оюун санааны шүтэлцээг ойлгуулагч хэмээн үздэг аж. Индиан овог, аймгуудын ёс заншил оршин суугаа газраасаа шалтгаалан ялгаатай байдаг ч жирэмсэн эх, хүүхэд төрөхтэй холбоотой зан үйл нь адилхан. Хэвлийд үр тогтсон цагаас эхлэн эхийг хүндэлж, хажууд нь тамхи татах, архи уух, мал төхөөрөх, ангийн мах хуваах ажилд оролцохыг цээрлэдэг байна. Эх амаржих дөхөхөд урц, сууцыг зайчлан цэвэрлэж, элдсэн арьс битүү дэвсдэг. Тухайн овгийн ахимаг насны 4-5 эмэгтэй хүүхдийг эх барих бөгөөд бусад хүнийг урцны ойр байлгадаггүй. Эхийг төрмөгц үхрийн шинэ махаар хар шөл хийж уулгадаг. Хүүхдийн хүйнээс 15 см орчмыг тасалж, хатсан хойно нь яст мэлхий, гүрвэлийн дүрстэй уутанд хийж хадгалдаг. Үүнийг хүүхдийн одны орд давхацсан өдөр гаргаж, тэнгэр дэх ивээлт сүнсийг нь дуудна. Хүүхдийг өлгийдөж, дүүжин оронд унтуулах бөгөөд 4-5 нас хүртэл нь хөхөөр хооллоно. Индианчуудын хувьд гэр бүлийн нэр, сансар огторгуй, газар дэлхий, далдын хүчтэй холбоотой. Аав, ээж гэдэг үг газар дэлхий, тэтгэгч хүчийг мөн давхар илэрхийлдэг байна. Өөрөөр хэлбэл, эцэг эх далдын хүчтэй холбоотой хүмүүс гэж үздэгээс тэр. Эцэг эхийг ан гөрөөнд явж, үр тариагаа боловсруулах зуур хүүхдийг өвөө, эмээ нь асардаг. Тийм ч учраас өвөө, эмээ гэдэг үг дотно, энэрэнгүй гэсэн утгатай. Индианчууд урт наслахыг байгалийн ид шид, бурхны бэлэг хэмээн үздэг тул ахмад хүнийг арвин туршлага, баялаг мэдлэгтэй гэж хүндэлдэг. Эхийн хэвлийд хүүхэд олдсон цагаас эхлэн эцэг эх нь төдийгүй овгийн ахмадууд хүмүүжүүлж эхэлнэ. Тэд боловсрол хэмээх ойлголтод дэлхий ертөнц, хүний амьдрал, хүрээлэн буй орчны талаар мэдлэг, дадлага эзэмших үйл явцыг багтаана. Үр хүүхэд, хойч үедээ аливаа осол, аюулаас биеэ хамгаалах, уламжлалт зан үйлээ хадгалах, ёс зүйтэй байх гурван зүйлийг заавал сургадаг. Колумб голын сав газраар нутагладаг индианчууд хөвгүүддээ хавар нь загас барих, намар нь буга, баавгай, хандгай намнахыг заадаг бол охиддоо загас утах, борцлох, үндэс ургамал түүж хатаах, хувцас оёхыг заадаг байна. Хүүхдүүдэд үйл хөдлөлөөр үлгэрлэхийн зэрэгцээ домог, сургаалт үгээр хүмүүжүүлж, сургахыг хичээдэг гэнэ. Ой тогтоолт, авхаалж самбааг нь хөгжүүлэхийн тулд төрөл бүрийн тоглоом наадгай ч ашигладаг аж.
“Би дахин эргэж төрнө”
Америк тивийн уугуул иргэд далдын хүч, сүнс байдагт итгэдэг. Тэдний хувьд бөө нь сүнстэй харилцах гүүр болдог. Бөө хүмүүсийг төрөл төрөгсдийнх нь сүнстэй уулзуулдаг төдийгүй энэ амьдралд буцаан авчрах чадалтай гэж үзнэ. Бөөлөхдөө сүнснүүдэд тамхиар тахил өргөдөг. Тэрбээр үг хэллэг, дохио зангаагаар сүнсний ертөнцтэй харилцдаг. Дуулах, бүжиглэх хэлбэрээр сүнсэнд талархлаа илэрхийлж, хүсэж мөргөж, албадан шаардах утгатай тамлага буюу дуудлага хэлдэг аж. Хэнгэргийг тэд дээд хүчний оюун ухаантай холбогч гэж үздэг бөгөөд бөөгийн хувцсыг анхилуун үнэртэй ургамлын утаагаар ариулдаг юм. Тэд мөн газар дэлхий, хангайд байнга өргөл өргөдөг. Учир нь газар дэлхий сүнс, зүрхтэй бөгөөд түүнийг хооллохгүй бол өлсөж ундаасна. Хэрвээ тэгвэл аюул нүүрлэж, гай гамшиг, өвчин зовлон, өлсгөлөн нэрвэнэ хэмээдэг. Хүн нас барсны дараа эргэн төрдөг гэдэгт индианчууд итгэдэг. Индиан овгийн хүчирхэг удирдагчдын нэг Хопи Баавгай Хо-Чани насан эцэслэхдээ “Үүнийг санаж ав. Намайг тэнгэрийн хүмүүстэй хамт бүжиглэх цаг ирэхэд битгий гуниглаарай. Миний сүнс эрх чөлөөтэй, баяр баясгалантай байгаа нь тэр. Харин миний төлөө бүжиглээрэй. Тэнгэр өөд харах үед бүргэд дүүлэх нь харагдах вий. Миний хайр шингэсэн тэрхүү өдийг би та нарт илгээж байгаа юм” хэмээсэн нь түүхэн баримтад үлджээ.

Тэднийг юу хүлээж байна вэ?
Түүх сөхөн үзвэл индиан овгийн хамгийн шилдэг удирдагчдын нэг Жозеф 1873 онд Валловагийн хөндий дэх жижигхэн газраа авч үлдэхийн тулд цагаан арьстнуудад хахууль өгч байжээ. Бодоод үз л дээ, та өөртөө байшин барьжээ. Гэтэл байшинд танихгүй хүмүүс орж ирээд эзнийг нь хөөгөөд гаргачихаж. Жозеф тэдэнд хахууль өгсөн нь эзэн байшингийнхаа мухрын өрөөнд амьдрахын тулд дээрэмчдэд мөнгө төлөхтэй адил бус уу. Үүнтэй адил жишээ индианчуудын түүхэнд цөөнгүй бий. Хэдийгээр америкчууд эрх чөлөө, хүний эрхийг дээдэлсэн улс болохоо тунхаглаж, бүгд тэгш эрхтэй болсон ч нутгийн уугуул иргэдийн хувьд “галт тэрэг нэгэнт явчихсан”. Өнөөдөр гэхэд АНУ-ын нийт хүн амын ердөө 0.8 хувийг индианчууд эзэлж байна. Америкийн жижиг дунд бизнес эрхлэгчдийн холбооноос 2007 онд явуулсан судалгаагаар нийт индиан иргэдийн нэг хувь нь л бизнес эрхэлдэг гэсэн дүн гарчээ. Сургууль завсардсан хүүхдүүд, амиа хорлолтын төвшин өндөр зэрэг олон сөрөг зүйл индианчуудад байгаа ч тэдний дотроос эмч Чарльз Ийстман, экологич Катери Текаквитха, дуучин Рас-ки Де, Тори Амос, 1964 оны олимпийн аварга Билли Миллс нарын алдартан цөөнгүй төржээ. Мөн тэд уламжлал, ёс заншлаа сэргээх, түүхийн дурсгалт зүйлсээ хадгалах чин хүсэл эрмэлзэлтэй болсон бөгөөд монголчуудын талаар илүүг мэдэж, танилцахыг хүсдэг гэнэ. Гэсэн ч монголчууд төдийгүй дэлхийн ихэнх хүн индианчуудыг харанхуй бүдүүлэг, догшин хүмүүс мэтээр төсөөлдөг нь Холливудын тархи угаагч кинонуудтай холбоотой биз. Тэр дундаа иргэний дайны үеийг харуулсан бүтээлүүдийн ихэнх нь Америкт ирсэн европчуудыг баатарлагаар дүрсэлж, индианчуудыг дайсан мэтээр харуулдаг. Гэтэл газар нутагт нь дайран орж ирчихээд эзэдтэй нь мал мэт харилцаж буй европчуудын эсрэг тэд өөр яаж тэмцэх байсан гэж.
Индианчууд монголчуудтай гарал нэгтэй гэдгээ мэдэж, уулзахыг хүсдэг байхад бид энд зэрлэг, бүдүүлэг нэгнийг индианчуудаар төсөөлж, “Нутгийн индиан” хэмээн цоллох нь зөв үү?

Desertification in heart

It is estimated that 70 percent of the territory of Mongolia is under desertification. The researchers claim that the number would reach 90 percent soon in the recent years. These facts are, actually, grounds for the opening of Desertification in Arts exhibition, which is opened at Xanadu Art Gallery. Artists, including L.Enkhbat, N.Amarsaikhan, V.Undraa, D.Batzorig, Ts.Ariuntugs, T.Enkhbold and S.Zesee went to Sainshand town, Zuunbayan and Erdene soums as well as Burd dune in Dornogobi province, uniting their voices against desertification through performance art. The exhibition which involves videos and photos, would last until the 27th of this month. On the exhibition, artist, Ph.D Kh.Sodnomtseren said, “I imagined there will be huge dunes and sands over Dornogobi province when I first visited there 30 years ago. But it wasn’t. I was amazed by flowing waters and growing greens. Then I see the picturesque now, which I have imagined many years ago”. He continues, “It’s too bad. It is believed that the arts lead the society. I appreciate young artists fighting against desertification. A very good exhibition with good concept and expressions.” Most audiences seemed expressing congratulations to the artists during the exhibition launch. But they might express their sorrow when leaving and might feel sorry for the human future because you will see dried rivers, polluted lakes, perished animals, and thirsty people from the exhibition. However it is our hearts under desertification more than the land. No one cares about cutting tress and putting trashes in rivers. There are people who are so selfish as if only they are living. But what about our future generations? Where and how are they going to live? The real tragedy is this. That is what the exhbition tries to tell us.

V.Undraa “Dependence”
Contemporary people like to declare their independence and freedom. Of course, you can do watever you want, but don’t forget the consequences. If our life is a tree, its branches are your kids. The swaying of the tree shall affect the leaves and the branches as well. Now, can you say proudly that you are free and yet independent from anything?

S.Zesee “No other way than changing”
A woman in luxury dress and a high heel, walking in the desert, looks unsuitable. She walks through the ruins of buildings, desert and empty village. The artist explains, “Lately people started to use brand products and see the appearance of a person when they first meet. But the places, where you could show off your luxury, are getting smaller. We might dig out the land, earn some money and live in a luxurious life as we wish. But on the contrary, the earth and the nature is dying. So where are you going to wear that expensive clothes?”

D.Batzorig “Eco+UB=2011-23”
The smoke is what we know well. The Mongols, who were born in a ger with dung smoke now lives amidst of smoke produced by cars, factories and coal. The smoke, illustrated in these photos, expresses the fog in which we are lost. A thick fog of money, fame and wealth...

N.Amarsaikhan “Emptiness”
How many of us will be living in 100 years? How is the next generation going to recall today’s generation? Shall we leave dried rivers, cut woods and desert lands for them? The only remnants from dinosaurs which lived millions of years ago are some bones. Should we just leave our bones to them?

Мартсанаа санаж, алдсанаа олох нь буюу “Занабазарын сургууль” дахин нээгдлээ

Х.Хадхүү-Амитаба

Яаж би Амитаба шиг, хөлөө цэцгэн өлзий завилах вэ?
Яаж би Амитаба шиг, чамайгаа бурханы тигд бүтээх вэ?
Яаж би Амитаба шиг, хүйсний нууцыг хуруугаараа томьёолох вэ?
Яаж би Амитаба шиг, хүүхний бэлхүүсийг алтан харганаар үйслэх вэ?
Яаж би Амитаба шиг, газрын гүн дэх үндэсний үзүүр рүү залбирах вэ?
Яаж би Амитаба шиг, есөн эрдэнийн чулуугаар чамайгаа чимэх вэ?


Яаж би Амитаба шиг, уснаас гарсан бүсгүй эрэг дээр суугаагаар бодох вэ?
Яаж би Амитаба шиг, шувуу исгэрэх, нохой хуцах мөн чанар нэгийг ойлгох вэ?
Яаж би Амитаба шиг, модны навчис унахыг зүүдээ гэж бодох вэ?
Яаж би Амитаба шиг, морь зогсоогоороо унтахыг далайн татралт гэх вэ?
Яаж би Амитаба шиг, эхийн умайд хөврөл явагдахыг далайн түлхэлт гэх вэ?
Яаж би Амитаба шиг, энэ биеэрээ нэгэн сайхан аялгуу болох вэ?
Яаж би Амитаба шиг, үүдний цоорхойгоор тусах наран лугаа цацрах вэ?
Яаж би Амитаба шиг, үүлний сиймхийгээр шагайх саран мэт бултайх вэ?
Яаж би Амитаба шиг, нисээд явчихсан шувуу адил анир алдрах вэ?
Яаж би Амитаба шиг, өөрийнхөө үсний ойчих чимээг сонсох вэ?
Яаж би Амитаба шиг, үүлс бүрхэж, мөс хучсан ч сая сая жилд үлдэх вэ?
Яаж би Амитаба шиг, үхэл гэгч амьдаас агуулгатайг мэдэх вэ?
Яаж би Амитаба шиг, дэнгийн гал руу эрвээхэй үйхэд жишимгүй суух вэ?
Яаж би Амитаба шиг, дэргэдийн ээжгүй болоход уйлахгүй байх вэ?
Яаж би Амитаба шиг, нэг дуу нэг зөгийг хөнөөдгийг мэдэх,
Яаж би Амитаба шиг, нэг шүлэг нэг цэцгийг үрдгийг ойлгох,
Яаж би Амитаба шиг, оргүй хоосон – алсад буй ертөнц гэдгийг таних,
Яаж би Амитаба шиг, орон цаг, амьдрал хоёр үгүйг мэдэх... Д.Нямсүрэн

Урлагийн бүтээлийн үнэ цэнэ юунд оршдог вэ? Дахин давтагдашгүй чанар уу, уран бүтээлчийн үзэл бодлын тунхаглал уу. Гоёмсог дүрслэл, чухал санаа хоёрын аль нь чухал вэ. Сүлжмэлийн үйлдвэрт байрладаг “Design park” галерейд өнгөрсөн баасан гаригт барималч Х.Хадхүүгийн “Занабазарын сургууль” үзэсгэлэн нээгджээ. Сүүлийн үеийн ихэнх үзэсгэлэнгээс анзаарагдсан “би” гэх аминчхан үзэл тэнд огтоос байхгүй. Харин оюун ухааныг арвижуулагч, саад зэтгэрийг арилгагч, тус бүтээгч, цаглашгүй гэрэлтэгч бурхдын дүр бий. Магадгүй үзэсгэлэн бус музей эсвэл Ганданд ирсэн мэт сэтгэгдэл танд төрөх байх. Танхимд дэлгэсэн 27 бүтээл Х.Хадхүүгийн арав гаруй жилийн судалгааны үр дүн. Түүний хувьд Монголын нэрийг гаргасан урлагийн төрлийг авч үлдэх, хойч үед уламжлуулах нь чухал. Уран бүтээлийнх нь үнэ цэнэ ч үүгээр тодорхойлогдоно.
Үзэсгэлэнгийн нээлтийн үеэр үзэгчдээс сэтгэгдлийг нь асуухад “Сайхан үзэсгэлэн байна. Гэхдээ Г.Занабазарын хийснийг давтах хэрэг бий гэж үү” хэмээсэн. Тэр асуултыг Х.Хадхүүд тавибал “Занабазарын сургууль бол дэлхийд Монголын нэрийг гаргасан урлагийн чухал төрөл. Энэтхэг, Төвд, Балбад ч бурхдын хөрөг, баримлыг бүтээдэг. Гэхдээ тэдний аль нь ч Г.Занабазарын хийцийг гүйцдэггүй. Нэгэнт үеэ өнгөрөөсөн гээд уг төрлийг хаяж болохгүй. Арга техник нь өнөөг хүртэл уламжлаагүй гэсэн шалтгаанаар ойшоохгүй байх нь түүх рүүгээ нулимсан хэрэг. Тиймээс Өндөр гэгээний үлдээсэн их өв хийгээд арга барилыг нь авч явах нь уран бүтээлчийн үүрэг” гэв. Тэрбээр эдгээр бүтээлийг туурвихдаа лам хувраг, эрдэмтдээс зөвлөгөө авч, түүхийн эх сурвалжийг нэлээд судалжээ. Гэхдээ шашны үзэл баримтлалаас илүүтэй урлагийн талыг нь барьж бүтээл туурвисан гэнэ. Г.Занабазарын дэг сургуулийн онцлогоос дурдвал:
-Тухайн бурхныг хүмүүн бусын ихэмсэг дүртэй гаргахаас татгалзаж, энгийн хэрнээ энэрэнгүй, монголжуу төрхтэй урладаг.
-Баримлыг ямар ч залгаасгүй цутгаж хийдэг.
-Хөдөлгөөн бүрийг нь нэг бүрчлэн тусгасан уран нарийн хийцтэй.
XVIII зууны үеийн Энэтхэгийн нэгэн сударт Г.Занабазарын бүтээлийг “Монголын их хувилгаан Г.Занабазарын бүтээсэн Дарь эхийн мэлмий нь тэгш дэлгэр, талибуун бөгөөд угалзтай шулуун хамрыг тод сайхан гаргаж, нүүр дүүрэн мишээл болоод төв ихэмсэг байдлыг нь уруулын доорхи ялимгүй инээмсэглэлд уусган шингээж, үе гишүүн бүхнийг нь (гар, хөл,бие) дэлгэрэн боловсорч буй найлзуур мод мэт орь залуугийн шинж төгс бүрдснээр бүтээжээ” хэмээн тэмдэглэсэн байдаг аж. Өндөр гэгээн дэлхийн урлагийн түүхэнд Азийн Микеланжело хэмээн алдаршиж, бүтээл туурвил нь хосгүй үнэт өв болсон билээ. Түүний урлахуйн арга барил, дэг жаягийг “Занабазарын сургууль” хэмээн нэрлэж, олон шавь нь үргэлжлүүлсэн. Гэсэн ч XIX зуун гэхэд цаг үеийн ороо бусгаа байдлаас болж тэрхүү дэг алдагдсан аж. Тэгвэл уран барималч Х.Хадхүү үүнийг сэргээж, Монголын орчин үеийн урлагт “Занабазарын сургууль”-ийг төлөвшүүлэх хэрэгтэйг уг үзэсгэлэнгээрээ тунхаглаж байна. Сүүлийн үед уран бүтээлчид үндэсний уламжлалаа контемпорари урлагтай хослуулан бүтээл хийдэг болсон нь сайшаалтай. Тэгвэл мартсанаа санах, алдсанаа олох нь ч урлагийн хөгжилд чухал болохыг уг үзэсгэлэн сануулж байна.

Хөгжмийг ойлгох бус мэдрэх нь чухал

Саяхан болсон “Соён гэгээрлийн өдрүүд”-ын үеэр сонгодог урлагийн үүсэл хөгжлөөс эхлээд Л.В.Бетховен, И.Гайдны амьдрал, уран бүтээлийг нүдэнд харагдтал ярьсан нэгэн хүнтэй уулзлаа. Авьяас бүхнийг шийдэхгүй. Авьяастай, сайн боловсролтой хүн урлагийг бүтээж чадна хэмээн тэр тодорхойлдог. Энэ хүн бол ХБК-ийн уран сайхны удирдаач, хөгжим судлаач С.Энхбулаг.

-Сүүлийн үед боловсролтой хүн заавал дуурь, балет үздэг байх ёстой гэсэн үзэл давамгайлаад байх шиг?
-Социализмын үед хүн бүхэн сонгодог урлаг үздэг байх хэрэгтэй гэж тулгадаг байлаа. Цэргийн ангийнхан, ажилчид гээд нийгмийн бүх давхаргынхныг ДБЭТ-д хүчээр оруулчихна. Тоглолтын үеэр тэд хоорондоо ярьж, инээлдээд л. Энэ урлагт үнэхээр дуртай хүмүүс тэр дунд байсныг үгүйсгэхгүй. Харин одоо төрөл бүрийн урсгал, чиглэлийн хөгжмийг хаанаас ч олж сонсох боломжтой болж. Гэхдээ сонгодог хөгжмийг л жинхэнэ урлаг гэх үзэл өдийг хүртэл амь бөхтэй оршсоор байгаа нь анзаарагддаг. Хөгжмийн шинэ төрлүүд үүсч, зарим нь алга болж буй өнөө үед дуурь, балет үз гэж албадах нь утгагүй хэрэг.
-Урлаг тухайн цаг үеийн тусгал уу, эсвэл нийгмээс нэг алхмаар түрүүлдэг үү?
-Аль ч цаг үед жинхэнэ уран бүтээлч, урлаг нийгмийн оюун санааны түүчээ болж ирсэн. Жишээлбэл, В.А.Моцартын бүтээлийг тэр үеийн шинэлэг үзэлтэй хүмүүс илүүтэй сонсох хандлагатай байсан гэдэг. Удалгүй бусад нь сонсдог болсоор өнөөг хүртэл уламжлан иржээ. 1890-1910 оны үед үүссэн жааз эхэндээ хар арьстнууд болон шинийг эрэлхийлэгч залуусын хөгжим байж. Тэднээр өртөөлөн уг хөгжим Европ тивд түгэхэд шинэлэг үзэлтэй хүмүүс, тэр дундаа залуус хамгийн ихээр ойлгон, хүлээн авсан түүхтэй. 1980-аад оны диско, поп хөгжим ч үүнтэй адил хөгжсөн. Тэгэхээр урлаг нийгмээ дагуулдаг гэдэгтэй би санал нийлдэг.
-Тэгвэл өнөөдөр урлаг дагуулах бус дагалдагч болсныг та анзаарсан уу. Уран бүтээлчид ч хүмүүсийн сонсохыг хүссэнийг л хийдэг болж?
-Тийм ээ, тэр дундаа нийтийн дуу тал еэвэнгийн үлгэр шиг л болсон. Нэг дууг олон хувилбараар дуулчихсан юм шиг. Уг нь нийтийн дуу байх ёстой ч сонсогч юу хүсэж байна уран бүтээлчид нь тэрийг л хийж байна. Тийм дуу сонсож буй хүмүүс хөгжихгүй шүү дээ. Нэг хөгжмийн зохиолчийн уран бүтээлийн цэнгүүнийг үзэхэд тэнд хүмүүс тамхи татаж, хоол идэж, энэ тэндээс нэг нэгнээ дуудаж, шүгэлдээд л. Эсвэл дуучныг дуугаа дуусаагүй байхад л тайзан дээр гарч цэцэг өгөөд, үнсчихээд бууна. Нийтийн дуучид, үзэгчидтэйгээ хамт уруудаж байна гэж би боддог. Харин поп урлаг харьцангуй урагшаа явж байна. Тэд зөвхөн дотроо бие биетэйгээ мэрэлцэх бус гаднынхантай мөр зэрэгцэхүйц бүтээл хийхээр эрмэлзэж байгаа нь анзаарагддаг.
-Хөгжим судлаач болсон түүхээсээ хуваалцаач?
-Би 1975 онд Хөгжим бүжгийн дунд сургуулийн зургадугаар ангиас нь элссэн. Уг нь хуучир хөгжмийн ангид орсон ч тэрэндээ тийм дуртай байсангүй. Гэсэн ч ангийн багш, гавьяат жүжигчин С.Цэвэлмаа агсан маань тун зарчимч, шаардлага өндөр хүн тул хуучрын даалгавраа дуусгасны дараа л төгөлдөр хуур тоглон, зохиомжийн хичээл заадаг байв. Нэг өдөр С.Цэвэлмаа багш “Чи хөгжмийн зохиолч болох тийм л дуртай юм бол С.Гончигсумлаад шавь оруулъя” гэсэн. Ингээд л би С.Гончигсумлаа багшийн шавь боллоо. Дараа нь З.Хангал гуайд шавь орсон. Манай С.Цэвэлмаа багш ном их уншдаг, аливаа зүйлд тун шүүмжлэлтэй ханддаг хүн байлаа. Мөн орос найз олонтой. Тэр хэрээр бид нарт олон зүйл ярьж өгнө. Энэ нь нөлөөлсөн үү, багшийн маань олон шавь хөгжийн онолын чиглэлээр мэргэшсэн. Нээрээ саяхан хуучны юман дотроос өдрийн тэмдэглэлээ оллоо. Би 1979 онд Л.Мөрдоржийн “Жаргал” дуурийг үзжээ. Тэгээд өдрийн тэмдэглэлдээ тэр тухай шүүмжилж бичсэн байгаа юм. Тэр үеэс л судлаач болох хандлагатай байж дээ.
-Нууц биш бол сурагч С.Энхбулаг “Жаргал” дуурийг юу гэж шүүмжлэснийг сонирхуулаач?
-“Дуурь гэхэд сонгодог дуурийн хэмжээнд ч хүрэхгүй, тааруухан болжээ” гэсэн ухааны юм бичсэн байна билээ. Одоо бодоход хөгжилтэй боловч тэр үедээ л өөрийнхөө хэмжээнд бичжээ. Би багш нараасаа олон зүйл сурсан. Тэр дундаа миний гарын багш, төрийн шагналт Ц.Нацагдорж агсан надад хөгжмийн онол, найруулга, хөрвүүлэг, гармон гээд олон зүйл сургасан. Би одоо ч гэсэн түүний арга барилаар хичээлээ заадаг. ОХУ-д сурсан нь ч багштай маань холбоотой. Би сургуулиа төгсөөд Сэлэнгэ аймгийн “Сэлэнгийн долгио” чуулгад хоёр жил ажиллалаа. Тэр хооронд багш намайг хуучин ЗХУ-д суралцах шалгалтад оруулахаар гэрт маань очсон гэдэг. Би бригадаар явж байснаа хаяад хотод ирж шалгалтад орж, тэнцсэн. Тэр үед яагаад ч юм хэлний бэлтгэлд суулгүй шууд л Свердловскийн хөгжмийн дээд сургуульд орчихсон. Гэтэл лекцээ ч гүйцэж бичих байтугай даалгавраа ч хийж чаддаггүй. Ингээд бусад оюутныг гүйцэхийн тулд Ц.Дамдинсүрэн гуайн 50.000 үгтэй толь бичгийг хоёр жил салж унатал нь эргүүлсэн дээ. Манайх онолын анги тул уншиж, судлах зүйл ихтэйн дээр театр, тоглолт, үзэсгэлэн байнга үзнэ. Анх “ингэх ёстой” гэсэн үүднээс янз бүрийн хөгжим сонсож, ном уншдаг байсан бол сүүлдээ татагдаж, дуртай болсон.
-Монголын хөгжим судлал зогсонги байдалд орсон гэвэл та санал нийлэх үү?
-Хөгжим судлал манайд зогссон. Нөгөө талаар улам сэргэж байгаа. Судлаачид томоохон ажил хийж, докторын зэрэг хамгаалах болж. Гэтэл энэ нь ард түмэнд хүртээлгүй. Тоглолт, уран бүтээлчдэд үнэлэлт, дүгнэлт өгдөг судлаачид манайд үгүйлэгддэг. Үүнээс гадна шинээр гарч ирж буй дуучид, хамтлагуудын урлагийн боловсрол нимгэн. Энэ тохиолдолд сайн бүтээл төрөхгүй шүү дээ. Зөвхөн авьяасаар “зодож” бүтээл хийхгүй. Нэг хувийн авьяас, 99 хувийн хөдөлмөр гэдэг дээ. Томоохон хэмжээний дуурь, симфони бичихэд нийтийн дууны хөгжмийн зохиолчдын төвшин хангалтгүй. Уг нь аливаа улсын хөгжлийг сонгодог урлагийн төвшингөөр нь тодорхойлдог. Гэтэл долоон ноот холбож бичсэнээ симфони гэж зарламааргүй л байгаа юм. Гэхдээ гаднынхан манай сонгодог урлагийн тун өндрөөр үнэлдэг юм шүү. Саяхан л гэхэд ДБЭТ “Аида”-г тавьсныг “Washington post”-д нийтлэсэн.
-Сонгодог урлаг танд юу өгсөн бэ?
-Сонгодог хөгжим, жүжиг, уран зураг хүнийг гэгээрэл тийш хөтөлдөг. Тийм гэгээтэй болоод ирэхээр бардам болдог юм шиг. Гэхдээ энэ нь биеэ тоох, их зан гаргах гэсэн үг биш шүү. Бусад хүний хувьд ямар байдгийг хэлж мэдэхгүй. Заримдаа хөгжим сонсдог болов уу гэмээр хүнтэй тааралддаг. Хөгжим сонсдог, тодорхой хэмжээний урлагийн боловсролтой хүн ядаж л хараал хэлэхгүй, гудамжинд шүлсээ хаяхгүй шүү дээ. Би өөрийгөө тун азтай хүн гэж боддог. Сургуульдаа орж ирмэгц л хөгжмийн аялгуу, хүүхдийн дуу сонсогдоно. ДБЭТ, Улсын филармони гэхэд л бараг хаяанд байна. Хааяа нэг “Да хүрээ” эсвэл “Нарантуул” орж бодит амьдрал дээр буудаг юм. Магадгүй амьдралдаа дуурь сонсож үзээгүй хүмүүс 50 төгрөгний бууз, хуушуурт дараалахыг харах үнэхээр аймшигтай.
-Та сонгодог урлагийн талын хүн. Рок хөгжимд хэрхэн ханддаг вэ?
-Галзуу гоё рокерууд байдаг шүү дээ. Сүүлийн үед тийм гоё рок хөгжим гарахаа больсон ч юм шиг. Энэ төрлийн хөгжим байнга сонсдоггүй болохоор итгэлтэй хэлж мэдэхгүй юм. Би л гэхэд Орост оюутан байхдаа өглөө нь 4-5 цаг лекц сонсоод дотуур байрандаа ирээд “Pink Floyd”, “Def Leppard”, “AC/DC”-ыг хамгийн чангаар нь тавиад л сонсдог байлаа. Бөөн кайф, эрч хүч аваад номын санд орж хичээлээ хийнэ шүү дээ. Магадгүй рок нэг төрлийн мансуурлын хөгжим байх. Манайхаас “Нисванис”, “A-sound”, “Лэмонс”-ын зарим дуу нь дажгүй. Бусад нь ч мэдэхгүй дээ.
-Ойрд ямар хөгжим сонсож байна вэ?
-Би саяхан Д.Болдын шинэ цомгийг авсан. Тэрийгээ л сонсож байна.
-Таалагдсан уу?
-Тийм болоод л сонсож байгаа хэрэг.
-Түүний монгол поп урсгалыг юу гэж бодож байна?
-Аливаа шинэ урсгалыг ганцхан хүн гаргаж ирнэ гэж байхгүй. Олон хүн оролдож, сайжруулж, шинэчлэсний дүнд нэг хэв маяг тогтоно. Д.Болдын шинэ бүтээлдээ үндэсний хувцас, морин хуур, ятга, морь янцгаах зэргийг оруулснаас биш яг шинэ урсгал бий болгосон гэж хэлж болохгүй.
-Хөгжмөөс гадна юугаар сэтгэлээ тэжээдэг вэ?
-Яруу найраг унших дуртай. Тэр дундаа Р.Эмүжингийн шүлгүүд их гоё, яг л хөгжим шиг. Түүний шүлгийг уншихаар эмэгтэй хүн, эхнэрийнхээ сайхныг дахин анзаардаг.
-Нээрээ ихэнх хөгжмийн зохиолч эрэгтэй хүн байх юм. Эмэгтэй хүн тэднээс юугаараа дутуу гэж?
- Ц.Нацагдорж багш маань нэг халамцуу үедээ “Эрчүүд хөгжим зохиодог” гээд биччихэж билээ. Хараад байхад хөгжмийн ертөнцийн томчуул дандаа эрчүүд. Үүний учрыг би бодоод, бодоод олдоггүй юм. Хөгжмийн уралдаан, тэмцээний нэгдүгээр байрын эздийн 80 хувь нь эрэгтэйчүүд байдаг гэсэн судалгаа саяхан гадаадад гарсан байна билээ. Магадгүй эмэгтэй хүнд хүүхдээ асрах, гэрийн ажил хийх үүрэг нэмэгддэг болохоор тэр юм болов уу. Эсвэл эрэгтэй хүн илүү холыг хардаг гэдэг үнэн ч юм уу.
-Хөгжим хүнийг уяраадаг гэдэг. Хөгжим сонсоод уйлсан тохиолдол танд бий юү?
-Үнэхээр сайн хөгжим мөн л бол урсгал, чиглэл хамааралгүй, хүн бүрт таалагддаг. “Энэ дуу амнаас гарахаа байлаа” гэж манайхан ярьдаг шүү дээ. Миний хувьд тэгтлээ мэлмэрч сонсох нь хаашаа ч юм, уяраасан хөгжим олон бий. Би оюутан байхдаа орос найзтайгаа Ф.Шопены пянз хамт сонслоо. Гэтэл тэр охин уйлаад л сонсоод байсан. Дараа нь асуухад “Ф.Шопеныг сонссон хэн ч уйлдаг” гэж хариулсан санагдана. Сүүлд би хоёрдугаар ангийн хүүхдүүдтэй төгөлдөр хуур дээр гармоны хичээл хийж байсан юм. Гэтэл нэг шавь маань уйлчихаж. Хэн нэг нь чимхэв үү, яасан юм бол гээд очтол “Багш аа, би уйлаагүй шүү дээ. Зүгээр л хөгжим сонсож байна” гэсэн. Хөгжим хүнийг уйлуулж, уярааж, хөгжөөж бүр унтуулж ч болно. Зарим хүн хөгжмийг ойлгох хэрэгтэй гэдэг. Би үүнтэй санал нийлдэггүй. Тэрнийг ойлгох бус мэдрэх л хэрэгтэй.
-Та түрүүн багш нарынхаа тухай дурссан. Тэгвэл шавь нарынхаа дурсамжид та хэрхэн үлдэх бол?
-Намайг тэд хатуу багш гэж хэлэхгүй болов уу. Би хүүхдүүдтэйгээ ойр байж, аль болох найз шиг нь харилцахыг хичээдэг. Өөрийнхөө хоёр хүүхэдтэй ч тэр. Ц.Нацагдорж багш ч надтай багш, найз маягаар харилцдаг байв. Тэглээ гээд би даалгаврыг нь биелүүлж, хичээлээ хийдэг л байсан. Би хүүхдүүдэд ном уншихыг байнга захидаг. Тэгж байж л сэтгэнэ, хөгжинө. Би хөгжим судлалын хэдэн сайн ном бичихийг зорьдог. Хожим хойно нэг багш “С.Энхбулагын номыг уншсан уу” гэж хүүхдүүдээс асуувал миний хүсэл биелэх нь тэр. Тэрнээс биш гавьяа, шагнал чухал биш.

Кэти Мелуа: Гуниг намайг хөглөдөг

Энэ бол дуучин болох мөрөөдлөөр жигүүрлэсэн гүрж охины түүх юм. Зарим нь үүнийг XXI зууны үлгэр гэж нэрлэх нь ч бий.

Үлгэр эхэлсэн нь
Зүрхний эмч Амиран, түүний эхнэр Тамара Мелуа нар 27 жилийн тэртээ анхны охиноо өлгийдөн авч, “цэвэр, тунгалаг” гэсэн утгатай Кетеван гэх нэрийг хайрлажээ. Тбилис дахь өвөө, эмээгийн нь гэр, Батуми хотын гудамж, талбай түүний хүүхэд насны дурсамжийг хадгалдаг юм. Гэвч Гүржид 1991 онд дэгдсэн иргэний дайны сүүдэр Мелуагийнхныг тойрсонгүй. Амьдрал өдрөөс өдөрт хүнд болж, хоол хүнс байтугай ус, цахилгаан ч олдохоо болив. Дайны гал ширүүсэхийн хэрээр хүүхдүүд гэрээс цухуйхаа больж, хааяа нэг усны машин ирэхэд хувин, саваа барин гарцгаана. Тоглоом, амттан тэргүүтнийг зүүдэндээ л хардаг байсан тэр хүүхдүүдийн нэг нь Кэти Мелуа. “Аялан тоглолтоор явж, өндөр зэрэглэлийн зочид буудалд буух бүртээ би хүүхэд насаа боддог юм. Тансаг орчин, гял цал байдлыг бид төсөөлж ч мэддэггүй байж. Хэдийгээр дайны галд, хүнд хэцүү нөхцөлд өссөн ч гэр бүлээрээ, элэг бүтэн байснаараа би азтай хүн. Тэгээд ч тэр зовлон бидэнд амьдралын нэг сургамж болсон” хэмээн Кэти хэлдэг.
Гүрж дэх дайн хурцадмал байдалд хүрэх үед Амиран эмчид Ирландын эмнэлгээс ажиллах урилга ирснээр Кэтигийн дуучин болох үүд нээгдсэн юм.
Гүржид мэндэлсэн Англи “зүрх”
Кэтигийн гэрийнхэн Ирландад хэдэн жил амьдарч, удалгүй Лондон руу нүүв. Их Британийн “ITV”-гын зохион байгуулсан шилдэг авьяастан шалгаруулах тэмцээнд Кэти түрүүлжээ. Шагналын 350 паундаараа Кэти сандал худалдан авч, аавдаа бэлэглэсэн гэдэг.
Кэти дунд сургуулиа дүүргээд “Brit school”-д хөгжим, урлаг судлалын чиглэлээр элсжээ. Жааз, блюз чиглэлийн эмэгтэй дуучин хайж явсан продюссер Майк Бэт түүнийг тэнд анх харан мэргэжлийн дуучин болгохоор шийдсэн аж. Их Британийн хамгийн алдартай продюссерын хараанд өртсөн Кэти 19 настайдаа “тэсрэв”. Анхны цомог “Call of the search” нь эхний сардаа л гурван сая илүү хувь борлогдож, платинум цомгоор шалгарлаа. Тэрнээс хойш тэрбээр арван сая гаруй хувь цомог борлуулж, Их Британийн платинум цомгийн шагналыг 10 удаа хүртсэн юм. Кэтиг шүтэн бишрэгчдийн тоонд Пол МакКартнигаас эхлээд Их Британийн хатан хаан хүртэл багтдаг юм билээ. Тус улс Кэти болон түүний гэрийнхнийг 2005 оны наймдугаар сарын 10-нд иргэнээрээ бүртгэжээ. Тэд мөн төрөлх Гүрждээ ч харьяатай. “Хүнд хэцүү нөхцөлд байхад энэ орон биднийг тосон авсан. Уран бүтээлээ ч би эндээс эхэлсэн. Тиймээс Их Британи миний хоёр дахь эх орон” хэмээн тэрбээр иргэний үнэмлэх гардах ёслолын үеэр ярьжээ. Кэти сэтгүүлийн нүүрэнд хэзээ ч зургаа авахуулдаггүй, рекламны санал хүлээн авдаггүй. Үүнээс болж менежертэйгээ олон удаа муудалцсан гэнэ. “Рекламд тоглох, сэтгүүлд зураг авахуулах нь нэр хүнд өсгөнө гэж би яаж ч ятгаад дийлээгүй. Тэр миний өөдөөс “Би дуучин болохоос од биш” гэдэг. Гэхдээ миний бодлоор түүний энэ зан цусанд нь шингэсэн юм шиг ээ. Гүрж хүмүүс уламжлал, ёс заншлаа их хүндэтгэж, тэр хэмжээгээр дэг жаягаа хатуу баримталдаг юм билээ. Эмэгтэй хүний даруу зан, биеэ авч явах байдал тэдэнд тун чухал” хэмээн Майк Бэтт нэгэн ярилцлагадаа дурджээ.
Тэгвэл Кэти “Хэрвээ би Гүржид байсан бол аль хэдийнэ айлын эзэгтэй, ээж болсон байх биз. Тэнд охид 15, 16 настайгаасаа нөхөрт гардаг юм. Харин Англид ирснээр би болон манай гэр бүлийхэн илүү чөлөөт үзэлтэй болсон шүү” гэжээ.
“Нисгэгч”
Кэти харагддаг шигээ даруухан биш гэнэ. Үе үе зүггүйтэж, ямар нэгэн “галзуу” төлөвлөгөө зохиох дуртай хэмээн найзууд нь ярьдаг аж. Спортын хамгийн экстрим төрлийн нэг шүхрээр үсрэлт, өндрөөс уналтаар тэр хичээллэдэг. Олны өмнө тэр бүр ил гаргадаггүй сэтгэлийн хөдөлгөөнөө өндрөөс үсэрч, агаарт нисэх үедээ илэрхийлдэг нь тэр ч байж болох юм. Өнгөрсөн жил бүтээсэн “The Pictures” цомгоо тэрбээр экстрим спорттой зүйрлэсэн нь бий. “Эхлээд чи их айдас, дарамтыг мэдэрнэ. Тун удалгүй бүх бие чинь чөлөөлөгдөж, хязгааргүй орон зайд дүүлэх мэт санагдана” хэмээсэн юм. Энэ мэтчилэн амьдралаас хүртэж буй бүх л мэдрэмжээ тэрбээр бүтээлдээ шингээдэг. “Таван настайдаа би анх хөгжмийг мэдэрсэн юм. “Сарны сонат”-ыг ээж төгөлдөр хуураар тоглох үед надад нэгэн ер бусын мэдрэмж төрсөн. Төгөлдөр хуурын даруулаас гарах тэрхүү аялгуу чихээр дамжин орж, бүх биеэр тархах шиг л болсон”. “Бурхан гэж юу вэ гэж надаас асуувал би Жон Леннон, Лед Зеппилин, Queen, Жони Митчелл гэж хариулна” хэмээн Кэти хэлдэг.
Үлгэр үргэлжилсээр
Дуучин Кэти Мелуагийн”Rolling stones”, “The Guardian”, “Interview”-д өгсөн ярилцлагаас түүвэрлэн хүргэе.

-Таны дуу чихэнд бус зүрхэнд сонсогдох мэт байдаг. Ямар ч үед сонссон тайвшруулж, уяраах увдист тэрхүү аялгуу хаанаас ундардаг юм бэ?
-Ямар нэгэн зүйлд сэтгэл хөдөлсөн үедээ би гитар эсвэл үзэг, дэвтрээ авдаг. Таны хэлсэн бүхэн эндээс л эхэлдэг юм даа. Дууны үг бичихэд ая нь давхар орж ирдэг. Эсрэгээр нь болох тохиолдол ч бий.
-“The Kooks”-ын Люк Притчардтай гэрлэхийг тань олон хүн хүлээсэн байх даа?
-Өнгөрсөн борооны хойноос цув нөмрөх хэрэггүй байх аа.
-Уучлаарай, тэгвэл Лара Блүүмийн талаар яриач. Таны хүлээссэн хүн цагаан морьтой ханхүү биш зургийн аппарат үүрсэн гүнж байсан юм гэж үү?
-Хүмүүс юу ч гэж бодох нь надад сонин биш. Тэгээд ч би дэлгээтэй ном байхыг хүсэхгзй байна.
-Усан дор тоглолт хийсэн тань “Гиннес”-ын номд орсон байх аа. Ийм галзуу санаа хаанаас төрөв?
-Нэгэн өдөр Майк над руу утасдаад, “Хурдан хүрээд ирээч, ёстой сонин санаа төрлөө” гэж хэлсэн. Миний ч сониуч зан хөдөлж, харвах мэт хурдан очсон шүү. Атлантын далайн Их Британи, Скандинавыг холбодог Хойд тэнгист, 303 метрийн гүнд тоглолтоо тавьсан юм. Мэдээж бид эмч, эмнэлгийн ажилтнуудтай хамт явсан л даа. Би далайн тэнгист дуртай. Шүхрээр ниснэ гэвэл бараг яахаас ч буцахгүй. Бас эмээ болсон хойноо ач нартаа ярих зүйлтэй баймаар байна. Миний амьдралдаа харсан хамгийн цөөхөн үзэгч тэнд байсан. Хамгийн сонирхолтой, этгээд тайз тэнд бас байсан. Яг л сансарт байгаа мэт мэдрэмж төрүүлсэн шүү.
-Сайн дуу таныхаар ямар байх ёстой вэ?
-Бүтээл туурвих сэдэл өгч буй зүйл нь юу вэ гэдэг их сонин. Зүрхний шарх, хайртай нохойны чинь үхэл, эсвэл мэдээнээс үзсэн сэтгэл эмзэглүүлсэн мэдээ ч байж болно шүү дээ. Миний бодлоор гунигт мэдрэмж дууг амьд болгодог юм шиг ээ. Эсвэл гуниг намайг хөглөдөг нь тэр ч юмуу.
-Таны түүхийг зарим хүн XXI зууны үлгэр гэж нэрлэдэг. Үлгэрийн гол баатар та залуу охидод юу гэж зөвлөх вэ?
-Би бол жирийн л нэг эмэгтэй. Бусад хүн нэвтрүүлэгч, жолооч, тогооч гээд янз бүрийн мэргэжилтэй. Би тэдний л нэгэн адил ажлаа хийгээд явж буй хүн. Бусдаас арай илүү амжилтад хүрсэн байж болох ч яаж гэдгийг би хэлж мэдэхгүй. Би дуулсаар байсан. Одоо эргээд харахад энэ тавцанд яаж хүрснээ бодоод хааяа гайхдаг юм. Тиймээс би тодорхой зөвөлгөө өгч чадахгүй юм. Зүгээр л дуртай зүйлдээ үнэн сэтгэлээсээ ханд. Тэгээд юу болохыг нь хараарай.

Зүүдний гүнж

“Ганцаардал шиг үнэнч нөхөр хаана ч байхгүй. Бид олон хүнээр тойрон хүрээлүүлсэн үедээ ч зүрхнийхээ гүн дэх бяцхан өрөөнд сууж байдаг” хэмээн Америкийн яруу найрагч Хэнри Дэвид Торо хэлсэн. Хэрвээ тийм бол ганцаардлаас айж, зугтана гэдэг үнэндээ өөрөөсөө холдохын нэр мэт. Тэгвэл зураач Ж.Анунаран энэ сарын 3-9-ны хооронд дэлгэсэн “Бүү ай” үзэсгэлэнгээрээ мөн чанараа таниж, жинхэнэ “би”-тэйгээ нүүр тулахаас бүү ай хэмээн тунхаглажээ. Эхийн хэвлий дэх ураг, эхоны бичлэг, аавын хайчилсан үнэг...Тэрбээр эдгээр бүтээлээрээ дамжуулан хүнийг эхийн хэвлийд байхаас эхлээд газар, тэнгэрт уусан алга болох хүртэл жинхэнэ мөн чанар нь зүүдээр дамжин ирдэг гэдгийг илэрхийлсэн юм. Гэхдээ түүний бүтээлийг зөвхөн үүгээр хязгаарлалгүй, хэн ч гэсэн өөрийнхөөрөө тайлж уншиж болно. Учир нь урлагийн салшгүй нэг хэсэг нь үзэгч, хүртэгч билээ.

-Бүтээлд тань олонтаа гардаг бугаар юуг бэлгэдсэн юм бэ?
-Миний хувьд зүүд бол амьдралын салшгүй нэг хэсэг. Зүүдэнд санаанд оромгүй сонин, гайхалтай үйл явдлууд байнга учирна. Тэдгээрийн нэг нь энэхүү буга юм. Багаасаа зүүдэлсэн уг буганы учрыг олохыг хичээж, тэрхүү амьтан би байж болохыг ойлгосон юм. Буганы тухай эрэл одоо ч дуусаагүй. Өөрөөр хэлбэл, би өөрийгөө хайж, олж нээсээр байна.
-Тэгэхээр зүүднээсээ бүтээл авчирдаг хэрэг үү?
-Зүүдийг би өгөгдөл, дохио гэж ойлгодог. Өнгөрсөн, одоо, ирээдүйн алинд ч тохиосон хийгээд тохиох үйл явдлыг дамжуулагч юм шиг ээ. Зөвхөн би гэлтгүй бусад уран бүтээлч ч зүүднээсээ бүтээл авчирсан тохиолдол олон. Би зүүдний тайлалд тийм ч итгэдэггүй. Хариуг нь хүн дотроосоо, өөрөөсөө л олох хэрэгтэй байх. Тэгэх тусам өөрийгөө таниж чадна.
-Хамгийн сүүлд юу зүүдэлсэн бэ?
-Өнөө өглөө цас орж байна гэж зүүдэлсэн.
-Зураач болоход тань юу ихээр нөлөөлсөн бэ?
-Зурах дуртай байсныг маань аав, ээж хоёр их дэмждэг байсан. Өөр тийш хазайлгүй зөвхөн уран бүтээлчийн замаар явахад санхүүгийн талаас эхлээд бэрхшээл их тохиолдох ч гэр бүлийнхэн маань намайг сайн ойлгодог. Хүн болгонд хийх ёстой зүйл байдаг. Тэрийгээ хийх гэж л төрдөг болов уу.
-Хувь заяа гэдэг шиг үү?
-Тийм ээ. Болох ёстой зүйл болдгоороо л болно гэж би боддог юм. Заримдаа аливаа юмыг мянга хүчлээд ч болдоггүй байхад хар аяндаа өөрөө бүтчихдэг ажил ч байна. Жишээлбэл би үзэсгэлэнгээ гаргах гэтэл галерейн асуудал эхэндээ бүтээгүй. Болгох гээл улайраад зүтгэх тусам бүтэхгүй байв. Гэтэл хүчлээгүй байтал үзэсгэлэн маань гарахаар болсон. “Цагийн юм цагтаа” гэдэг дээ.
-Онгод танд хэрхэн орж ирдэг вэ?
-Би тэрийг үгээр тайлбарлаж мэдэхгүй юм. Цаанаасаа л нэг юм гарч ирдэг. Ертөнцөд асар том мэдээллийн сан бий гэдэг. Тэндээс хүмүүст мэдээлэл, өгөгдөл ирдэг байх. Тэрхүү өгөгдлийг уран бүтээлчид бусдаас арай илүү мэдэрч, дамжуулдаг. Магадгүй тэрнийг онгод гэж нэрлэдэг ч байх.
-Үнэгний инстоляци тань тун сонирхолтой юм. Зальт шар үнэгийг яагаад хар өнгөөр хийсэн юм бэ?
-Хар, цагаан өнгөтэй үнэг байдаг шүү дээ. Үнэгийг би зүүдний манаач гэж боддог. Хүүхэд үнэг хоёрын харилцаа их сонин. Бодит ертөнцийг хүүхэд, зүүдний ертөнцийг үнэг төлөөлж байгаа юм. Мөн зүүдийг үнэгээр төлөөлүүлсэн. Монгол хүн бүр багадаа үнэгээр “мануулдаг” байсан. Харин том болж, ухаан суугаад нийгмийн харилцаанд орохын хэрээр өөрөөсөө холдож, төрөлх чанараа гээдэг юм болов уу. Гээгдсэн тэрхүү зүйл зүүд зөнгөөр дамжин илэрдэг гэж би боддог. Тэгвэл хүмүүс үүнийгээ эргэн санаасай, битгий алдаасай гэсэндээ энэхүү үнэгний инстоляцыг хийсэн.
-Зүүдийг зэрэгцээ орших ертөнц гэж зарим эрдэмтэн үздэг юм билээ. Өөрөөр хэлбэл, хүн унтаж байхдаа зүүдэндээ бас амьдардаг юм байна л даа.
-Би ч бас тэгж боддог. Зүүд бол цэвэр мэдрэхүйн ертөнц. Тэнд хүмүүс хуурамч баг, хиймэл төрхгүй амьдардаг. Зүүд бүр харилцан адилгүй. Маргааш юу болохыг хэн ч мэдэхгүй шиг зүүдэндээ юутай учрахаа ч бид таашгүй. Тэр тусмаа зүүд улам сонирхолтой болдог.
-Нийгэм бүтээлд тань хэрхэн нөлөөлдөг вэ. Эсвэл хүмүүсээс аль болох хол байж, өөрийгөө чагнаж бүтээл туурвихыг хичээдэг үү?
-Миний хувьд аль алиныг нь хослуулахыг боддог. Бүтээлээрээ дамжуулан бусдад юу хэлэх гэсэн санаа ч давхар байх хэрэгтэй болов уу. Жишээ нь “Бүү ай” үзэсгэлэн маань зүүдний ертөнц, зөн совинтой холбоотой ч үр хөндөлтийг эсэргүүцсэн санаа маань давхар агуулагдаж буй. Хүүхэд гэдэг бүхний эхлэл. Хүн төрлийг олно гэдэг хэдэн саяд тохиох боломж гэдэг. Гэтэл нэгэнт бий болсон амийг устгана гэдэг аллага үйлдсэнээс ялгаагүй. Үүнээс гадна би “Nomad wave” буюу “Нүүдэлчдийн давалгаа” бүлгэмийн гишүүн. Бидний гол зорилго бол урлагаар дамжуулан үндэсний үзэл, ёс заншлаа хадгалах явдал юм. Үүнийгээ орчин үеийн урлагийн нэг төрөл перформансе артаар илэрхийлдэг.
-Зурах арга барил, урсгал чиглэл тань юу вэ?
-Зурах арга барил маань чөлөөтэй. Хэлбэрээс илүү агуулга нь чухал. Тиймээс бодол санаагаа илэрхийлэхэд аль тохиромжтой арга хэрэгслийг сонгоно. Чиглэлийн хувьд миний ихэнх бүтээл консептуал төрөлд хамаардаг.
-Өдрийн аль хэсэгт зурах дуртай вэ?
-Зурах хүсэл төрвөл өглөө, өдөр, шөнө, хамаагүй ээ.
-Бүтээлээс тань голдуу хар, цагаан өнгө харагдлаа. Энэ хоёр өнгөнд дурай юу?
-Өнгө бол тухайн уран бүтээлчийн бодол санаа хийгээд бүтээлийг илэрхийлэгч. Хар цагаан нь товч, тодорхой өнгө тул “Бүү ай” үзэсгэлэнгийн маань санаанд нийцсэн хэрэг.
-Өөртэйгөө нүүр тулахаас бүү ай гэдэг санааг та бүтээлээрээ илэрхийлсэн. Тэгвэл та өөрийнхөө мөн чанарыг таньж, дотогш харж чадсан уу?
-Би өөрийгөө бүрэн төгс олсон хүн биш, аян замдаа л явна. Өөрийгөө олно гэдэг гэгээрэхтэй адил байх. Хүн бүр гэгээрч чадахгүй ч дотоод руугаа хандаж, аль болох муу муухайгаас хол явах хэрэгтэй мэт.

С.Цогтбаяр: Огт мөнгөгүй ч гэсэн олигархи шиг явж сур

-Шог зураг өнөөдөр “тонших” үүргээ гүйцэтгэж чадаж байна уу. Тоотой хэдэн сонинд улс төрийн сэдэвтэй зураг л хааяа гарах юм?
-Хүмүүс тэр дундаа хэвлэлийнхэн шог зургийг сэтгүүл зүйн нэг төрөл гэдгийг умартсантай л холбоотой болов уу. Тэрнээс биш шог зурагт дуртай, сонирхолтой залуус алга болчихоогүй юм. Нөгөө талаас үнэлэмж нь тун бага байдгийн улмаас залуус мөнгө ахиу олох салбар, чиглэл рүү орж байна. Энэ нь тэдний буруу биш, зах зээлийн хууль шүү дээ. Хүсэл сонирхолдоо үнэнч үлдсэн хэсэг зураач шог зургаа зурж, гадаадын үзэсгэлэн, уралдаанд оролцсоор байна. Сүүлийн үед gogo.mn, sonin.mn, baabar.mn-д шог зураг нэлээд гарах болж.
-Болохгүй бүтэхгүйг шүүмжлэх нэг хэрэг. Тэрийг хошин шогоор харуулахад хурц ухаан, мэдрэмж чухал байхдаа?
-Хөгжмийн зохиолч, яруу найрагч бол төрдөг юм. Үүнтэй адил шог зураачийг сургаж болдоггүй, энэ бол төрмөл авьяас гэж би боддог. Учир нь хошигнож зурахад нарийн ухаан, торгон мэдрэмж хэрэгтэй. Ихэнх хүн улс төрийн шог зургаар л энэхүү урлагийг хязгаарлаад байх шиг ээ. Улс төр, нийгэм, цаг үе, цагаан, хөрөг гээд дотроо уг нь олон төрөлтэй. Мөн барууны хэвлэлүүдэд тоймчийн шог зураг гэж бий. Улс төр, нийгмийн үйл явдлыг тоймлон шог хошноор зурдаг нь тэр. Шог зураг Пулитцерийн шагналын нэг төрөлд багтдаг нь ямар чухал салбар гэдгийг харуулж буй.
-Ингэхэд та хэдийнээс уран бүтээлчийн зам руу орсон бэ?
-Би багаасаа л зурах дуртай байсан. Тэр сонирхолдоо хөтлөгдөж, 1980 онд ДУДС-д элссэн юм. Тэр үед “Тоншуул” 120.000 уншигчтай, нэр нөлөөтэй сэтгүүл байлаа. Мөн тэр үед Данийн шог зураач Хирлуф Бидструпийн бүтээлүүд бараг айл бүрт байна. Шог зураг сонирхоход надад нөлөөлсөн зүйлс энэ. 1982 онд “Тоншуул”-д зургаа анх нийтлүүлсэн нь урам зориг өгч, шог зурагт эргэлт буцалтгүй орсон доо. Төрийн том хэвлэлд бүтээлээ нийтлүүлнэ гэдэг жирийн оюутан миний хувьд том боломж байлаа. Ц.Байды, Ц.Доржготов, В.Одгийв, А.Гүрсэд гээд тэр үеийн мундаг шог зураачаас үлгэр дууриал авдаг байв.
-Оюутан байхдаа зурсан зургаасаа болж дээрээс банга хүртэх, шийтгүүлэх тохиолдол гарч байв уу?
-Тухайн үед тийм зүйл гарсан л юм билээ. Байгаль хамгаалах сэдэвтэй зургийг маань Ю.Цэдэнбал даргатай адил болсон гээд нэлээд яриа болсон гэдэг. Гэхдээ би өөрөө сүүлд нь сонссон л доо. Залуу хүнийг мохоочих вий, шог зургаас хөндийрүүлчих байх гэсэндээ манайхан надад хэлээгүй байх.
-“Тоншуул” сэтгүүл сүүлийн үед гарахаа больжээ?
-Манайд чөлөөт хэвлэл хурдацтай хөгжиж байна. Чөлөөт хэвлэл тухайн нийгэмд вакцин нь байдаг. Тэрхүү орон зайд “Тоншуул” үгүйлэгдэж байгаа нь үнэн. Өндөр төвшний сайн сэтгүүл гаргахаар бид ажиллаж, бэлтгэлээ хийж байгаа. Би хугацаа товлох дургүй. Хэрвээ хугацаандаа багтахгүй бол худлаа ярьсан мэт эвгүй байдаг юм. Сонгууль дөхөхөөр ямар ч завгүй болно. Их ажлын хажуугаар хувийн уран бүтээлээ хийх, гаднын үзэсгэлэн, уралдаанд оролцох ч хэрэг гарна.
-Чөлөөт хэвлэл вакцин болж чадаж байгаа гэж үү. Ихэнх сонин нийгмийг эрүүлжүүлэхээс илүүтэй хов жив л хөөцөлддөг шүү дээ. Хүмүүс ч тэрнийг нь дуртай гэгч уншаад л.
-Тамын тогооны үлгэр зөвхөн монголчуудад бус хүн төрөлхтөнд хамаатай юм. Хэн ямар хэрэг хийв, хэнтэй явж байна, юу өмссөн гэдгийг мэдэхийг хүсэх нь хүний төрөлх араншин юм болов уу. Гадаадын сайт, сэтгүүлд бөөн хов жив л байгаа. Гэтэл зөвхөн монголчууд л хүний мууд дурладаг, бид л архичин, залхуу гэсэн сэтгэхүйтэй байж болохгүй.
-Та өнөөдрийн нийгэм болон амьдралдаа сэтгэл хангалуун байна уу?
-Хангалуун гэвэл хангалуун байгаагийн жишээ олон. Хөгжиж, сайн сайхны зам руу орсон явдал зөндөө байна. Бид хориодхон жилийн дотор их өөрчлөгдөж, дэвшиж чадсан. Гэтэл манайхан гаднын том улсууд руу явж ирээд эх орноо тэдэнтэй харьцуулж боддог. Үнэн хэрэгтээ тэдгээр улсад ардчилал, хүний эрх, эрх чөлөөний ёс төлөвшөөд хэдэн зууны нүүрийг үзчихсэн байгаа шүү дээ. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдээр ч голдуу хар бараан талын зүйл үзүүлнэ. Ард түмэнд тиймэрхүү дохио өгөх нь зарим улс төрчдөд ашигтай байх. Тэрнээс биш бид сайн сайхан руу л явж байна шүү дээ. Өнөөдөр чи захын нэг дэлгүүрт ороод кока кола, 500 төгрөгөөр бохь аваад зажилна. Залуусын хувьд ингэх нь энгийн байдаг л зүйл. Гэтэл социалист нийгмийн үед энэ нь бараг л мөрөөдөл байлаа шүү дээ. Тэр цаг үеийг марталгүй санаж, дурсах нь өнөөдөртөө сэтгэл хангалуун байж, ирээдүйдээ итгэхийн нэг үндэс. Монгол хүн эх орондоо дуртай, хүссэн ажлаа хийж, сайхан амьдрах нөхцөл бүрдсэн гэж би боддог. Боломж 100 хувь таны өмнө бий. Тэрхүү боломжийг ашиглах эсэх нь таны л дур. Ургацын үрийг хавар нь цацаж, намар хурааж авдагтай адил ардчилал манайд зохих ёсоороо хөгжсөөр байна. Харин ч илүү хурдацтай, зөв тийшээ хөгжиж байх шиг ээ. Монгол хүний дасан зохицох, хөрвөх чадвар үүнд ихээр нөлөөлж байгаа болов уу. Тиймээс би амьдарч буй нийгэм, цаг үедээ сэтгэл хангалуун байдаг.
-Таныг эсрэгээр нь хариулах байх гэж бодсон шүү. Уг нь бурууд нүд хурц байж нийгмийг шүүмжилж, шогчилж зурна биз дээ?
-Би өөдрөг үзэлтэй хүн болохоор юуг ч л сайнаар харахыг хүсэж, хичээдэг. Тэгээд ч заавал өө эрж, бурууг хайгаагүй байхад л шог зургийн санаа гарч ирээд байна шүү дээ. Улс төрийн амьдралыг байгаа чигээр нь зурахад л сайхан шог зураг болох жишээтэй. Хүмүүс ч улс төрийн тиймэрхүү үзэгдэлд бүр дасчихаж. Зургийг маань үзсэн хүмүүс “Энэ юу нь шог зураг байгаа юм. Угаасаа ийм байдаг биз дээ” гэж хэлэх тохиолдол олон бий. Өөрөөр хэлбэл, улс төр-уран шог болж, би хуулаад л зурчихаж байна. Улс төр хошин шог байхаа больж, шог зураачид маш их хөдөлмөрлөж байж тэднийг зурах цаг удахгүй ирэх байх аа.
-Та эх оронч хүн үү?
-Монгол илүү хөгжихийг, монголчуудын амьдрал улам сайхан болохыг хүсдэг тул өөрийгөө эх орондоо хайртай хүн гэж хэлнэ. Хамгийн гол нь хүн бүр хийж буй ажлаа хамгийн сайнаар нь хийж чадаж байвал л хөгжинө шүү дээ. Тэрнээс биш “Эх орон” гэж чанга хашгирснаар энэхүү ойлголтыг хэмжиж болохгүй.
-Ном бол тархины фитнесс гэсэн.
-Ном хүний виртуал сэтгэлгээг сайн хөгжүүлдэг. Жишээ нь уран зохиолын ном уншихад гол баатруудыг тархиндаа зураглаж, үйл явдлыг нь ургуулан бодно. Киногоор бол найруулагч хийж байна гэсэн үг. Номын давуу тал энэ учраас учраас технологи өндөр хөгжсөн өнөө үед алга бололгүй улам сайжирсаар уншигчдынхаа хүрээг тэлж байна. Хүүхдүүд ном уншихаа болилоо ярьдагтай би санал нийлдэггүй. 1990 оны дундуур хүмүүс ном унших нь битгий хэл идэх ч хоолгүй явсан нь үнэн. Тэгвэл сүүлийн үед Монголд номын дэлгүүр олширч, хэвлэлийн компаниуд ч олон бүтээл хэвлэх болсон.
-Хамгийн сүүлд ямар ном уншсан бэ?
-Эдвард Радзинскийгийн “Сталин”-ыг саяхан уншлаа. Мөн сүүлийн үед блогоор их аялж байна. Ялангуяа Аанхаа, Артаньян, Гамп нар сонирхол татдаг юм. Тэдний блог монгол хэлний дүрэм, үгийн санг устгах нь гэхчлэн ярьдаг л даа. Мэдээж дутагдалтай зүйл байгаа. Гэхдээ энэ бол бичлэгийн шинэ хэлбэр, сэтгэлгээний хэв маяг гэдгийг би хүлээн зөвшөөрдөг. Хамгийн чухал нь гаргаж буй санаа, илэрхийлсэн арга хэлбэр нь тун өвөрмөц.
-Дөн өвлийн хүйтнээр эсгий гутал өмсөж, үстэй дээлийнхээ энгэрт пянз хийчихээд солилцож, худалдахаар Дэнжийн 1000 руу явдаг байсан гэж та хэлсэн. Хүссэнээ интернэтээс олдог өнөөдрийн хүүхдүүдийн хувьд энэ нь яг үлгэр мэт сонсогдох байх?
-Барууны дуу хөгжим сонсохыг хориглодог байсан тэр цаг үед бид хөгжмийг тэгж л сонсдог байлаа. Арайхийн нэг пянз олвол тэрийгээ ямар удаан ухаж сонсоно гээч. Харин сүүлийн үед cd, dvd, blu-ray диск, интернэт гарч ирснээр технологийн хөгжлийг гүйцэж цуглуулах хэцүү болсон. Гэхдээ л пянз сонсох дуртай хүмүүс манайд байсаар байна. Хообий гэдэг нэг төрлийн дон шүү дээ. Тэрнээсээ сэтгэлийн таашаал авна гэдэг нэг төрлийн жаргал.
-Та хэдэн хүүхэдтэй вэ?
-Хоёр.
-Тэд таны мэргэжлийг өвлөсөн үү?
-Дизайны мэргэжилтэй хүмүүс бий. Би анх хүүхдүүддээ ингэ тэг гээд их заадаг байлаа. Хүнийг хүчээр шахах нь үр дүнгүй ажил гэдгийг удалгүй ойлгосон. Тиймээс тэдэнд загас өгөх бус, загас барих аргыг зааж өгөхийг хичээсээр ирсэн. Одоо өвөө болсон болохоор хүүхдүүдээс илүүтэй ач нарын хүмүүжилд анхаарч байна даа. Эхнэр маань дулааны инженер, сэтгүүлч мэргэжилтэй. Одоогоор чөлөөт уран бүтээлч гэж хэлж болно.
-30 орчим жил шог зураг зурснаас дүгнэхэд нийгмийн аль хэсэг элэглэлийг хамгийн эмзэг хүлээн авч байна вэ?
-Хэдэн жилийн өмнө UBS телевизээр явуулсан хөтөлбөрөөр рок попын эмэгтэй дуучдыг нөхөрсгөөр шогчилж зурсан юм. Дэмий юм билээ. Ер нь ямар ч төрлийн элэглэлд бүсгүйчүүд их эмзэглэдэг. Эмэгтэй хүн байгалиасаа л гоо сайхан байхаар заяагдсантай нь холбоотой болов уу.
-Таны амьдралыг бүхлээр нь өөрчилсөн үйл явдал, нөлөөлсөн хүмүүс байдаг уу?
-Цагаан морин жилийн ардчилсан хувьсгал миний төдийгүй бүх монгол хүний амьдралыг өөрчилсөн. Тэр чинээгээр ардчилал, эрх чөлөө миний хувьд хамгийн үнэ цэнэтэй зүйл.
-Эрх чөлөөний үнэ цэнэ гэж юу вэ. Зарим нэг нь хүссэн бүхнээ хийх нь эрх чөлөө хэмээн ойлгож, бүр төрийн ордон руугаа нум сум тавьж байна.
-Хэрвээ манайхан эрх чөлөө хаагдмал улсад очвол өөрсдийгөө ямар сайхан газарт амьдарч байгаагаа ойлгох болов уу. Би саяхан БНАСАУ, ОХУ-ын Халимаг яваад ирлээ. Тэд эрх чөлөө, тусгаар тогтнолыг хүсэж байгааг мэдэрсэн. Монголын олон сая хүний хүсэж мөрөөдөж эцсийг нь хараагүй тэр нийгэмд бид амьдарч байна. Манжийн дарлалын үед амьдарч байсан хүмүүс, Р.Чойном, Б.Ренчин нарын сэхээтэн, өдгөө дэлхийн өнцөг булан бүрт тархан суурьшсан монгол угсаатнуудтай харьцуулахад бид диваажинд амьдардаг гэж болно.
Хойд насандаа Монголд хүн биш юм гэхэд амьтан болж төрөхсөн хэмээн уйлан ярьдаг хүмүүс ч байна. Гэтэл Монголд ямар байна вэ? Эрүүл, согтуу нь мэдэгдэхгүй хүмүүс төрийн ордон руугаа буу барих нь холгүй дайрч, нум сум харваж, тэрийгээ бүр ид хав, бахархал болгож байна. Ардчиллын буянаар олдсон эрх чөлөөгөө дааж явах хэрэгтэй. Хөгшчүүл “Буян дааж явах” гэж ярьдаг даа. Бид ч өвөг дээдсийнхээ үлдээсэн өв соёл хийгээд ардчиллын буяныг даах ёстой. Ерөнхий сайд агсан П.Жасрай гуайн хэлсэнчлэн “Хонгилын үзүүрт гэрэл асаж байна”. Монголын баялаг өдөр ирэх тусам л нэмэгдэж байна. Манай улсын төсөв хэдэн сая дотор эргэлддэг байлаа. Тэгвэл тэрбум, миллиард болтлоо өссөн. Энэ бол амжилт мөн. Хөгжиж буй ямар ч улс, аль ч нийгэмд бэрхшээл, зовлон байлгүй яах вэ. Америкт хүртэл асуудлууд байгаа. Хамгийн баянд тооцогддог Арабын улсуудад гэхэд л эрх чөлөө боогдмол байх жишээтэй. Ингээд бодохоор энэ цаг үе бол монгол хүн хүссэн зүйлээ хийгээд амьдарч чадах эрх чөлөөтэй үе юм. Хэрвээ боломжийг ашиглаж чадахгүй бол уучлаарай, өөрийн чинь л буруу тэр.
-Та шашинд итгэдэг үү?
-Би бүх шашныг хүндэлдэг. Бурхны шашинд сүсэглэж явдаг. Зав, боломж гарвал тэр чиглэлийн ном уншиж, судлахыг хичээнэ ээ. Би мухар сохроор дагах бус утга учир, мөн чанарыг нь мэдэхийг эрмэлздэг. “Бодь мөрийн зэрэг”, “Агнистийн гэгээ” цувралыг уншсан. Шашин шүтдэггүй хүнээс айх хэрэгтэй гэж барууны оронд ярьдаг. Учир нь шашныг дагаад тухайн хүнд итгэл бишрэл, үнэ цэнэ бий болдог юм. Үүнээс хамгийн чухал нь сэтгэлийн амар амгалан. Сэтгэлээ амар амгалан болгож чадаагүй бол хэчнээн их хөрөнгө, мөнгө цуглуулсан ч чи зовсоор байх болно. Хамаг л муу муухай бүхнийг бодож, дотроо хураагаад байвал сэтгэл бохирдоно. “Огт мөнгөгүй мөртлөө олигархи шиг явж сур” гэж би хэлдэг юм.
-Үйлийн үрийг тоолууртай зүйрлэсэн тань их сонирхолтой юм билээ?
-Муу юм хийх, бодох тусам үйлийн үр хураагдаж, өөртөө зовлон тарина. Үйлийн үр гэдгийг би хүний толгой дээр байдаг тоолууртай зүйрлэдэг юм. Цахилгаан гүйх тусам тоолуур дээрх тооны хэмжээ өснө дөө. Үүнтэй адил муу юм бодоод, хийгээд л байвал толгой дээрх тоолуурын тоо гүйгээд байна. Цахилгааны тоолуурыг соронз тавих, тоог нь багасгах зэргээр зальдагч нар бий л дээ. Тэгвэл толгой дээрх үл үзэгдэгч тоолуурыг яаж ч аргалж болохгүй. Бурхны шашны зураг, барималд араг яс, хохимой толгой их дүрсэлсэн байдаг. Хүн үхлийн тухай эргэцүүлэх тусам амьдралыг илүү танин мэдэж, утга учиртай амьдралд хүрч чадна гэсэн санаа тэр болов уу. Хүний амьдрал хэчнээн богинохон цаг нь болоход үхнэ гэдэг ямар амархан билээ. Тэгэхээр яг одоо амьдарч, амьсгалж буй хугацаандаа л сэтгэл хангалуун байж, амьдрал ямар сайхан болохыг мэдрээрэй.
-Хэрвээ цаг хугацааны машин байсан бол та аль цаг үе рүү явах бол?
-Хэрвээ хүүхэд насанд хүргэж өгдөг галт тэрэг байсан бол би хамгийн түрүүнд сууна даа.

Оюун билэгийн охь Монгол наадгай

Цагийн хүрд
Цаг хугацааны хүрд тасралтгүй эргэсээр Монгол нүүдэлчид XXI зуунтай золголоо. Хурга ишиг хариулж, тугалтай хөөцөлдөн гүйдэг “улаан хацартнууд”-ын дүр буйданд тухлан хүүхэлдэйн кино үзэж, компьютерийн дэлгэц ширтэн өдрийг өнгөрүүлдэг багачуудын төрхөөр солигджээ. Өвөг дээдсийнхээ урласан мод, чулуу, шагайн тоглоомоор бус урд хөршийнхний химийн бодисоор баялаг хүүхэлдэй, машин, буугаар тэд тоглож, оюунаа “цэнэглэнэ”. Газар тэнгэр шиг энэхүү өөрчлөлтөд хэнийг ч буруутгах аргагүй. Бараг л гэрлийн хурдад тохируулан амьдралын хүрднийхээ баадууг чангалсан өнөө үед хүүхдүүдэд тоглоом урлаж өгдөг, цуг наадаж суух эцэг эх ч ховор. Өдөр ирэх тутамд өөр хоорондоо уусан, даяаршиж буй энэ үед бусдаас ялгарч, онцгойрох ганц зүйл нь үндэсний соёл гэдэг. Тэгвэл ирээдүйн эздэд багаас нь энэхүү ухамсрыг төлөвшүүлэхийн үндэс нь өв соёл, өвгөдийн ухаан шингэсэн тоглоом наадгай аж. Тэдгээр тоглоомыг үеэ өнгөрөөсөн хэмээн үздэг хүн цөөнгүй. Гэтэл уламжлалт тоглоом нь сүүтэй цай, чанасан мах, ууц, хэвийн боов, дээл гутлаас татгалзах Монгол хүн хэд билээ. Удахгүй цагаан сар болно. Бүгд л тавгаа засаж, ууцаа тавьж, буузаа жигнэн, айл хотлоороо шинэлцгээнэ. Энэ бүхэн цаг үетэйгээ өнгөрөөгүйгээс хойш тоглоом наадгай ч мартагдах учиргүй биз ээ. Цагаан сарын битүүн, шинийн нэгэнд айл хотлоороо цугларч, хүүхдүүдийнхээ оюун ухааныг хөгжүүлдэг байсан уламжлалт тоглоомнуудаас хүргье.

Оюун түлхүүр
Хүн бүр бие барсныхаа дараа тамын оронд заавал очдог хэмээн нэгэн домогт өгүүлдэг. Тамын орон нь газрын гүнд оршдог, есөн үетэй гэнэ. Үе бүр нь өлсөх, цангах, даарах, халууцах гээд өөр өөрийн зовлонтой. Хэцүү бэрхийг туулан, есөн үеийг давсан хүн диваажинд очих жамтай. Тамын орноос гарах сүүлийн хаалгыг оньсоор цоожилсон байдаг. Ган төмрөөр хийсэн тэрхүү бат бөх цоожийг онгойлгоход ямар ч багаж хэрэгсэл, түлхүүр нэмэргүй. Зөвхөн хурц ухаантай, уйгагүй хөдөлмөрч хүн л цоожийг тайлах учиртай аж. Оюун түлхүүр тоглоомын түүх ийм. Эцэг эхчүүд нь энэхүү тоглоомыг тоглох аргыг хүүхдүүддээ хэзээ ч зааж өгдөггүй. Хонь малаа бэлчээхээр явахад нь “Үүний учрыг нь ол” хэмээн өгч явуулдаг байжээ. Үүнийг мөн чамабалын түлхүүр ч гэж нэрлэх нь бий. Уг тоглоом нь нэг оньсыг тайлахаас эхлээд хэдэн зуун үйлдэлтэй цагариг болтлоо хөгжжээ. Гэхдээ үхлийн дараах амьдралд бэлдэхээс илүүтэй үр хүүхдийнхээ гүйлгээ ухаан, тооцоолох чадварыг хөгжүүлэхийн тулд оюун түлхүүрийг тайлуулдаг байсан нь ойлгомжтой.

Оньсон тоглоом
Оюун задлах оньсон тоглоомоороо Монгол дэлхийд дээгүүр байрт жагсдаг. Энэхүү уламжлалт тоглоомыг модоор хийдэг тул хүүхдэд ямар ч хоргүй, оюун ухааныг тэтгэхээс гадна гарын булчин, шөрмөсийг ч хөгжүүлдэг давуу талтай гэнэ. Дэлхийн олон оронд оньсон тоглоом түгсэн ч дийлэнх нь дүрс, хэлбэрийн хувьд нэгэн хэвийн шинжтэй. Тэгвэл “Олон улсын оюун ухааны музей”-н захирал З.Түмэн-Өлзий шатрын хөлгийн ширээг ч оньслон бүтээж, Сүхбаатарын хөшөөнөөс эхлээд Эрх чөлөөний хөшөө, Эйфелийн цамхгыг ч оньсон тоглоом болгон урлажээ. Уг тоглоомыг гурван модны, зургаа, ес, 12, 32 дүрстэй гэхчлэн ангилдаг. Түүнээс гадна хэлбэрийн талаас тоймгүй олон янз. Учир нь тухайн зохион бүтээгчийн санаа, ур хийцээр дамжин нэр төрөл нь улам баяждаг байна. З.Түмэн-Өлзий Монголын уламжлалт оньсон тоглоомыг урлах 3000 төрлийн арга буйг тогтоон, гэрчилгээг нь авчээ.

Алаг мэлхий өрөх
“Эрхийн чинээ биетэй, эрдэнийн дөрвөн талтай” шагай нь уламжлалт тоглоомны эртний төрлүүдийн нэг. Амьтны шаант ясны үзүүрт оршдог жижиг цул яс буюу шагайгаар наадах 80 орчим төрлийн тоглоом бий. Морь уралдуулах, бөгцөг няслах, шагай шүүрэх зэргйиг мэдэхгүй хүн ховор биз. Эрт дээр үед анд бололцохдоо шагай солилцдог байсан нь нэгэн биеийн холбоотой хоёр мөч мэт салшгүй байхын бэлгэдэл байв.
Монголчууд алаг мэлхийг битүүний орой өрж, шинийн нэгэнд тоглодог уламжлалтай. Энэхүү тоглоомыг хэдэн ч хүн тоглох боломжтой бөгөөд 92 эсвэл 108 шагайгаар өрнө. Тоглогчид ээлжээр шоо хаяж, хоёр нүхээр буувал нүд, чих, бөөр зэрэг хос эрхтний аль нэгийг авах боломжтой. Хэрэв зургаагийн тоо буувал хүзүү, нурууны алт нэг эгнээний зургаан шагайг өөрийн болгодог. Хамгийн олон шагай хожсон хүн ялагч. Түүнчлэн шагай дуусахад дахин тоглох бөгөөд шооны нүхний тоогоор өрнө. Хэрвээ хоёр буулгавал нүдийг, гурав бол толгой, дөрөв байвал шилбэ зэргээр мэлхийний дүрсийг гаргадаг. Шагайн наадгай нь хүүхдийг дэг журамтай болгож, нүдний харааг хөгжүүлж, ажигч гярхай болгоход дөхөмтэй гэнэ.

Үйчүүр
Үйчүүрийг хөзрийн хамгийн эртний хэлбэр хэмээдэг. Энэхүү тоглоом багаар ажиллах, түргэн сэтгэх, шийдвэр гаргах, цээжээр зөв бодох, тооцоолох чадварыг эзэмшүүлдэг байна. Үйчүүрийн мод тус бүрт шувуу, туулай, хүдэр, харцага, буга, ирвэс, арслан, бар, үнэг, нохой зэрэг амьтныг дүрсэлдэг учраас хүүхдүүдэд ан амьтныг танин мэдүүлдэг аж. Уг наадгайг тэгш тоогоор талцан тоглодог. Амьтдыг зургаар нь ангилан тавьж, зургаан ширхэг шоог нар зөв тойруулан ээлжлэн хаяна. Амьтан бүр тоотой. Жишээлбэл, дөрвөн нүхтэй зургаан ширхэг шоо буувал нэг арслан авна. Нэг арслан нь 64 лантай тэнцдэг нь тэмцээний хамгийн өндөр оноо. Хоёр нүхтэй шоо хоёр буувал нэг нохой авна. Нэг нохой нь 12 лан аж. Тоглоом дуусахад хожсон амьтданхаа тоог гаргаж, ланг тогтоон дүнгээ гаргадаг.

Хорол
Даалуу хэмээх наадгай Монголд Манжийн үед түгжээ. Тэр үед монгол ноёд, бүсгүйчүүд даалуугаар мөрийтэй тоглодог байж. Харь улсын хорон явуулгаас үндэстнээ хамгаалах зорилготой хүмүүс хамтран хорол хэмээх тоглоомыг бүтээсэн түүхтэй. Уг тоглоомд арван хоёр жилийн амьтны дүрсүүд, эрхэм шударгын хорол, эрдэнэсийн бэлгэдэл чандмань, амар жаргалын өлзий хээ гурван толгой мод байна. Зарим нутагт хас, очир, цэцгийн дүрсийг ч оруулдаг. Хорлыг тоглохдоо моднуудыг доош харуулан тарааж, 5-6-гаар давхарлан өрнө. Ингээд тойрч суусан хүмүүсээс ахмад настай нь эсвэл шодож таарсан хүн тараадаг. Эхний хүн модыг дангаар эсвэл ижилсүүлэн гаргаж, дараагийнх нь тэндээс сонгох буюу дагуулж өгнө. Ийм маягаар гэр барьж, хэн олон гэртэй болсон нь хождог аж. Хорол хамтач ёс, бие биенээ хүндэтгэх занг хөгжүүлэх ач холбогдолтой. Оролцогчид тоглоомын явцад “Арван хоёр жил” дууг мөн харилцан дуулдаг юм байна.
Уран бэрийн гогцоо
Монголчууд бэр болох хүнийхээ гадаад үзэмж, биеэ авч явах байдал, ажилсаг чанараас гадна оюун ухааныг нь харгалзан тоглоомоор шинждэг байв. Чөмөгний ясны хоёр талын гогцоонд тус тусдаа буй шагайг нэг утсанд оруулж чадвал уран ухаантай бүсгүя байна хэмээн үнэлдэг байжээ. Ээдрээ тайлах төрлийн тоглоомд үүнээс гадна бөгж нийлүүлэх, цагираг чөлөөлөх зэрэг багтдаг. Энэ төрлийн наадгай нь юмыг гярхай ажиглах чадвар, олон талаас эргэцүүлэн бодох, ой тогтоолт, уйгагүй оролдлогыг сайжруулдаг байна.

Чамабалын хүрд
Хулганыг нүхнээс нь хурдан гаргах, гарцыг хэрхэн олох вэ зэрэг тоглоомын үндэс нь Хүннү гүрний үеэс эхтэй “Чамабалын хүрд” юм. Булган аймгийн Бүрэгхангай сумаас МЭӨ 200-гаад оны үед хамаарах “Чамабалын хүрд” олдсон нь бий. Энэхүү тоглоомд нууцыг эрж олох, түүнд хүрэх замыг түвэггүй олох гол зорилготой. Монголчууд малын хашаа хороо, хээ угалзаас санаа аван олон сүлжээ, давтамж бүхий тойрог, дөрвөлжинг зохиомжлодог. Наадагч тойргын төвд нэг цэг дүрслэн бодож, хараа салгалгүйгээр сүлжиж, гарцыг олох дүрэмтэй. Буруу зам сонговол битүүрч гарцгүй болдог бол зөв замаа сонгон, алдалгүй барьж чадвал ялах юм. Гэхдээ энэхүү тоглоом нь тэмцээн уралдаанаас илүүтэй мэргэ төлгийн шинжтэй байдаг. Эрт дээр үед хол газар явж буй энэхүү тоглоомоор тоглон, хэр хурдан гарцыг олохоос шалтгаалан ажил төрөл нь бүтэмжтэй байхыг шинждэг байсан аж.

Мика

Дуу хөгжмийг хүний анд нөхөр гэдэг. Хэрвээ тийм бол Микагийн дуунууд хэний ч тэр хамгийн сайн найз. Төгөлдөр хуур, бөмбөр, трампет, гитар хосолсон хэмнэлд сэтгэлд ойр, дулаан дотно үгсийг фальцет хоолойгоор дуулахыг нь юутай зүйрлэж болох вэ? Би л хувьдаа үүнийг нарны цацраг, инээмсэглэл, тэврэлт, үнсэлттэй адилтгана. Дээр нь улбар шар өнгө, шоколадтай зайрмагны амтыг нэмчихвэл арай нялуун болчихгүй байгаа даа. Харин түүний уран бүтээлүүдийг хүнээр зүйрлэвэл гэнэн цайлган мөрөөдлөөр дүүрэн жаахан хүү, бүхнийг үзэж туулахыг хүсэх их тэмүүллээр бялхсан өсвөр насны хүүхэд, эрч хүчээр цэнэглэгдсэн залуу харагддаг гэдэгтэй ихэнх фэн нь санал нийлдэг. Учир нь Мика уран бүтээлээ semi-autobiographical буюу хагас намтарчилсан байдлаар бүтээдэг юм. Бүх дууны үг, аяа зохиож, зөвхөн өөрийнхөө мэдсэн, мэдэрснээ дуулдаг нь худал хуурмагыг үзэн яддагтай нь ч холбоотой биз.

Ливанд мэндэлж, Францад өссөн Англи зүрх
Америкийн саятан залуу, үзэсгэлэнт Ливан бүсгүй хоёрын таван хүүхдийн гурав дахь нь болох Мика 1983 онд Бейрут хотод төржээ. Түүнийг нэг ойтой байхад Ливаны христ, лалын шашинтнууд хоорондоо байлдаж эхэлсэн бөгөөд дайны галаас зугтсан мянга мянган дүрвэгчийн нэг нь Микагийн гэрийхэн байв. Тэд Парист суурьшиж, эцэг эх нь хүүхдүүдээ боловсролтой, урлагийн мэдрэмжтэй хүмүүс болгон төлөвшүүлэхэд голлон анхаарч байсан гэдэг. Ирээдүйд “Попын ханхүү” хэмээн өргөмжлөгдсөн Мика хүү Францад байхдаа төгөлдөр хуур тоглож сурчээ. Түүний анх тоглож сурсан дуу нь Жое Дассины "Les Champs-Élysées" байв. Харин зохиосон анхны ая нь “Уур хилэн” нэртэй төгөлдөр хуурын гоцлол. Хожим нь Мика тэрхүү уран бүтээлээ “аймшгийн муухай” хэмээн ярилцлагтаа дурдсан байдаг. Тэгээд ч анхны дууг нь эс тоцвол “Попын ханхүү” ахин хэзээ ч сөрөг утгатай бүтээл туурвиагүй. Хэн нэгний сайн талыг олж харж, амьдралын агшин бүрээс аз жаргалыг мэдрэх нь түүний баримталдаг нэг зарчим.
Микаг есөн нас хүрэх үед аав нь бизнесээ Лондон руу шилжүүлж, гэрээ тйиш нүүлгэлээ. Лондонд ирсэн нь Микад огтхон ч таалагдсангүй. Эрвээхэй зангиа байнга зүүж, өнгө алагласан хувцас, дөрвөлжин хээтэй өмдөөр гоёдог этгээд хүүг сургуулийнх нь хөвгүүд үргэлж дээрэлхдэг байв. Уншиж, бичихэд нь хүндрэл учруулдаг дислексийн эмгэгтэй байснаас сургуулиасаа гарчээ. Ингээд тэрбээр гэрийн багшаар хичээл заалгах болсон аж. Мөн энэ хугацаанд баян эцэг эх нь хүүгийнхээ авьяасыг анзаарч, Оросын дуурийн дуучин Алла Ардаковт шавь оруулжээ. Хэдэн жилийн дараа Мика ахлах сургуульдаа орсон бөгөөд найрал дуунд гоцолдог болов. Сургуулиа төгсөөд тэр Лондонд оршдог “Royal College of Music”-д элссэн юм.

“Тэр тайзан дээр төрсөн”
Коллежоо дүүргэснийхээ дараа Мика уран бүтээлээ эрчимтэй туурвиж эхэллээ. “Dodgy Holiday” цомгоо нэгэн жижиг студид бичүүлж, алдартай хөгжмийн продюсерүүд, компаниудын хаалгыг ээлж дараалан татсаар. Гэвч тэдгээр хаалгууд дөнгөж эхэлж буй залуу дуучны өмнө тасхийн хаагдаж байлаа. Харин “Universal music”-ынхон залууд боломж олгон, “Grace Kelly” дууг сонсмогцоо хөгжмийн ертөнцөд тэсрэлт хийж чадах үнэт эрдэнэ олсноо ухаарсан байна. Тэд залууд боломж өгөх бус, Мика “Universal music”-д боломж олгосон юм. 2007 он бол Микагийн хувьд алдрын оргилд хүрэх эхний алхам болжээ. “Grace Kelly” радиогоор цацагдсан даруйдаа газар газрын хит парадыг тэргүүлж, тэр ондоо интернетээр хамгийн олон удаа татсан бүтээлээр шалгарсан юм. “Life in Cartoon Motion” “цомог нь 2007 оны хоёрдугаар сард худалдаанд гарч, дэлхий дахинаа зургаан сая хувь борлогдон, эзэндээ “BRIT Award”, “Грэмми” авчирав. Бүхний эхлэл “Life in Cartoon Motion” цомгийнх нь загварыг Микагийн эгч Ясмин хийсэн юм билээ. Тэрбээр мөн бусад уран бүтээлчдэд нууц нэрээр дуу зохион өгдөг. Гэхдээ энэ талаараа ярих тун дургүй. “Роллинг стоунз”, “Аеросмит”, Род Стюарт, Мэрай Кэри нарын уран бүтээлчтэй гэч шахам жил ажилласан алдарт гэрэл зурагчин Лаура Левис “Мика бол төрөлхийн од. Тэр яг л тайзан дээр төрсөн юм шиг заримдаа санагддаг. Жаахан ичимхий, даруу занг нь эс тооцвол тэр тайзан дээр гарч ирмэгцээ л бүгдийг гэрэлтүүлдэг” хэмээсэн нь бий. Түүний хамгийн сүүлд гаргасан “The boy who knew too much” ч эхний цомгийн түүхийг давтаж, Их Британи, АНУ, Европын хит жагсаалтуудын эхэнд багтаж чадсан юм. Өнгөрсөн оны есдүгээр сард тэрбээр цомгийн баяраа тэмдэглэхдээ алдартай одод, продюсеруудыг бус харин үнэнч фэнүүдээ урьсан байна. Хэрвээ Лаура Левисийн хэлсэн үгэнд итгэвэл фэнүүдтэйгээ ойр дотно байх нь жинхэнэ одын нэг чанар биз ээ.

Хайр сэтгэлд хязгаар үгүй
Мика олны нүдэн дээр хэн нэгэн бүсгүйтэй болзох, хамт явж харагдах нь ховор. Мөн хайр дурлал, эмэгтэйчүүдийн талаар нэг их ярьдаггүй. Энэ бүхнээс нь үндэслэн хүмүүс түүнийг ижил хүйстэн гэж харддаг. Харин Мика өнгөрсөн жил “Out” сэтгүүлд өгсөн ярилцлагадаа энэ тухай ам нээсэн юм. “Хүмүүсийн бэлгийн чиг баримжааг элдэв төрөлд хувааж, ангилах нь надад таалагддаггүй. Хамгийн гол нь хэнийг ч тэр үл ялгаварлан, хүн гэдэг үүднээс хандан, хүндэтгэх хэрэгтэй” хэмээжээ. Түүнчлэн “Хэн нэгнийг хайрлаж, дурлахад хил хязгаар гэж үгүй. Дурласан үед нөгөө хүний нас, хүйс, угсаа гарал огтхон ч хамаагүй шүү дээ. Хэрвээ ямар нэгэн ангилалд заавал багтаах ёстой бол намайг бисексуал гэж нэрлэж болно” гэсэн юм. Хэдийгээр Мика амьдралын сайн сайхан, гэрэл гэгээг дуулдаг ч нийгмийн асуудал хөндсөн сэдвүүд ч уран бүтээлд нь бий. Туранхай, гоолиг биетэй бүсгүйчүүдийг нийтээрээ даган дуурайж, телевиз, кино ч үүнд их хувь нэмэр оруулах болсонд тэр санаа зовон “Big girl you are beautiful”-аа бичжээ. Бүтээлүүд нь хагас намтарчилсан байдгийн адилаар энэ дуугаа Мика ээжээсээ сэдэвлэн зохиосон. Түүний ээж нь илүүдэл жинтэй ч үүндээ нэг их санаа зовдоггүй, сайхан гэдэгтээ итгэлтэй эмэгтэй аж. Түүнчлэн тэрбээр зарим ижил хүйстнүүдийн хэцүү нөхцөл байдлын тухай “Billy Brown”-г бүтээсэн. Хүнтэй гэрлэж, хүүхэдтэй болсон ч өөр залууд дурласан эрэгтэйн тухай тэр энэ дуундаа өгүүлдэг юм.

Үнэр цуглуулагч
Мика франц, испани хэлээр чөлөөтэй ярьдаг. Хятад хэл сурч байсан ч удалгүй орхисон. Үүнийг тэрбээр “Дургүйд хүчгүй” хэмээн тайлбарладаг юм билээ. Мика багадаа ээжтэйгээ хамт бараг долоо хоног бүр тавилгуудынхаа байрлалыг өөрчилдөг байв. Түүний энэ зан одоо ч хэвээрээ. Микагийн цомгийн хавтаснууд өнгө алагласан эрээн, мяраан, өөрөө ч донжтой гэгч хувцасладаг ч гэр нь энгийнээс энгийн гэнэ. “Миний хувьд сайн чанарын зурагт, тухтай буйдан байхад л хангалттай. Мөн гэрт элдэв янзын өнгөтэй олон зүйл байхад дургүй” хэмээн ярьдаг түүний гэрт цагаан өнгө зонхилдог аж. Микагийн нэг этгээд хообийг хүмүүс тэр бүр мэддэггүй. Тэр бол үнэр цуглуулагч. Хэн нэгэнтэй анх уулзахдаа хүмүүс гар, хумс, гутал, үс гээд аль нэг талыг нь илүү анзаардаг. Харин Микагийн анхаарлыг тухайн хүний үнэр татдаг байна. Хэрвээ түүнд хэн нэгний, ямар нэг зүйлийн үнэр таалагдах юм бол тэрэнтэй холбоотой зүйлийг авч, хуруу шилэнд хийн хадгалдаг аж. “Зарим хүн миний энэ хообийг хачин, гаж гэдэг. Гэхдээ юу хийх нь миний л асуудал. Би зүгээр л сайхан үнэрт дуртай” гэж тэр хэлдэг. Түүний угаалгын өрөөнд тус бүр ямар нэгэн үнэрийг шингээсэн олон хуруу шилээр дүүрэн тавиур байдаг аж. Үнэр цуглуулагч, амьдралыг магтан дуулагч, хил хязгааргүй хайрлагч, хүний эрхийн төлөө тэмцэгч “Попын ханхүү” өнгөрсөн намраас дэлхийг тойрох аялан тоглолтдоо гарчээ. Микаг аялан тоглолтын замдаа явж байхад нь өнгөрсөн даваа гаригт ихэр нь Францад мэндэлжээ. Парист төвтэй Лааны тосон музей Микаг урласан нь тэр юм. Лааны тосон Микаг харсан хүн бүр л дуучинтай усны дусал мэт адил болсныг нь хэлсэн гэнэ. Харин Мика ихрийнхээ тухай юу гэх бол?

Зураач М.Эрдэнэбаяр

Хаа нэг тийш тэмүүлсэн, давхиж буй хүлэг, азарганы ноцолдоон, шөнийн тэнгэр дор үүрсэх адуун сүрэг гээд морины хөдөлгөөн, хэлбэрийг уран бүтээлчид янз бүрээр илэрхийлдэг. Харин зураач М.Эрдэнэбаярын морьд бусдаас өөр. Хөдөлгөөнгүй, нэг байрандаа зогсож байгаа мэт харагддаг ч түүний хүлгүүд цаанаа л бардам, омголон санагддаг. “Энгийн хэрнээ сүрлэг, тайван мөртлөө эрчтэй зүйлийг би өөрийнхөө дотор босгосон. Тэр зүйл морины дүрсээр дамжсан юм. Хамгийн гол нь юуг харж байгаа нь чухал биш, яаж харж байгаад л үнэ цэнэ нь оршдог гэж би боддог” хэмээн тэрбээр тайлбарласан юм.

-Морь зурж үзээгүй уран бүтээлч ховор байх. Харин таны уран бүтээлийг морь тэр чигт нь эзэлдэг. Юу нь таныг тэгтлээ татсан юм бэ?
-Монголын соёлын өвийг хадгалж, үндэсний бэлгэдэл болсон амьтан бол морь. Энэ амьтанд хайргүй ард түмэн ч гэж байдаггүй байх. Тиймээс морь гэдэг тун түгээмэл сэдэв л дээ. Би 1992 оны үеэс энэ сэдвээр дагнан зурж эхэлсэн юм. Бараг 20 жил болж. Миний зургаас давхисан, их тэмүүлэлтэй морьд харагддагүй. Ямар нэгэн байрлалд зогсож л байдаг. Би тэдгээрийг газар дэлхийтэй нягт холбоотой, салшгүй байгаагаар дүрслэх дуртай. Мөн өөртөө итгэлтэй, хүчирхэг байдлаар харуулахыг зорьдог.
-Английн нэгэн урлаг судлаач таны тухай ном гаргах гэж байгаа гэж сонссон.
-Тийм ээ. Урлаг судлаач Ян Финдли гэдэг хүн бий. Яагаад морь зурдаг, юуг илэрхийлдгийг судлаж, каталоги маягийн ном бичиж байгаа. Одоогоор бэлтгэл нь явагдаж байна. Монголын соёл, хүмүүс, өнгө гээд олон зүйл миний зургуудаас харагддаг гэж тэр хүн бичсэн байсан. Миний бүтээлүүдийг судлахын тулд энд олон удаа ирж, хөдөө аялан, бурхан шашин, түүх дурсгалын газраар явж үзсэн юм билээ. Мөн манай бусад уран бүтээлчдийн зургуудыг үзэж, монголч эрдэмтдийн номыг уншиж, надтай ч уулзсан. Гадаадын олон оронд үзэсгэлэнгээ гаргаж, урлаг судлаач, шүүмжлэгчдийн нүдэнд өртсөн нь тэр байх.
-Таны урланд цөөнгүй ном харагдлаа. Бүтээлээ туурвихын тулд соёл, зан заншилтай холбоотой ном, эх сурвалжийг сөхөх хэрэг гардаг уу?
-Би өөрийгөө урлаг хийдэг гэж боддог. Тэрнээс морь судлаач биш шүү дээ. Энэ бол миний урлагийн бүтээл хийдээ ашиглаж буй нэг дүрс юм. Гэхдээ олон жил энэ амьтныг зурж байгаа учраас өөрийн эрхгүй сонирхдог юм билээ. Манай урлагийн түүх л гэхэд тэр чигтээ нүүдэлчдийн соёл, ахуйг харуулсан байлаг. Тэр бүтээлүүдэд морийг заавал ч үгүй дүрсэлсэн байдаг шүү дээ. Буддын шашны танка зурагт ч морь унасан бурхад цөөнгүй бий.
-Зөвхөн морины дүрсээр бүхнийг илэрхийлж болох уу?
-Хэлбэр, өнгө, зохиомжийн шүтэлцээнд дүрслэх урлаг оршдог. Морь бол миний хувьд бүтээлээ, өөрийгөө илэрхийлэх нэг хэлбэр.
-Сүүлийн үед уран бүтээлчид контемпорари тийш хошуурах болж. Таны бүтээлүүд ч орчин үеийн хэв маягтай байдаг.
-1970, 1980-аад оноос эхлэн урлагт энэ урсгал хүчтэй түрж, орж ирсэн. Өнөөдрийн, энэ цаг үеийн уран бүтээлчдийн бүх л туурвил контемпорари төрөлд багтдаг юм. Миний бүтээлүүдийн тухайд, аль ч улсын хүн харсан контемпорари урлаг гэж хэлэх байх.
-Таны бодлоор уран бүтээлч улс төр, нийгмийн бухимдлаас ангид байх хэрэгтэй юу, эсвэл түүнийг илэрхийлэгч болдог уу? Таны бүтээлд нийгэм хэрхэн тусдаг бол?
- Өнгөрсөн хавар бидний хэдэн уран бүтээлч нийлж, “Алтан тариа” компан ивээн тэтгэн “Төсөөллөөс бүтээл хүртэл” нэртэй үзэсгэлэн зохион байгуулсан. Энэ үзэсгэлэнд нийгмийн болохгүй, бүтэхгүй байгаа зүйлсийг зургаараа илэрхийлсэн 10 уран бүтээлчийг сонгон оролцуулсан юм. Манай дүрслэхийн сургуулиудад урлаг улс төрөөс ангид байх ёстой гэж заадсаар байна. Гэхдээ ямар ч уран бүтээлчид нийгэм нь ил, далд хэлбэрээр нөлөөлж, бүтээлд нь тусгалаа олдог. Ингэж хэлэх нь зарим нэгний дургүйцлийг төрүүлнэ, нөгөө хэсэгт нь таалагдах байх. Гэхдээ уран бүтээл бол тийм л байдаг.
-Таны сүүлд ажиллаж буй бүтээлд шар өнгө голлож. Улаан, хар өнгөний хослол ч харагдаж байна.
-Би бүтээлдээ бүх өнгийг ашигладаг. Заримдаа нэг өнгөнд хүчтэй татагдах үе бий. Өмнө нь улаан өнгөнд их дуртай байсан. Ойрд харыг их хэрэглэж байна. Өнгөнүүдийг зохицуулж, бүтээл туурвих нь хэцүү мөртлөө сонирхолтой, тааламжтай ажил. Сүүлд ажиллаж байгаа энэ бүтээлдээ хараахан нэр өгөөгүй. Нэг их утга санаа бодож хийгээгүй л дээ. Хэлбэр, өнгөний тоглолтыг чухалчилсан.
-Таны хувьд агуулгаас илүү хэлбэр чухал байдаг уу?
-Хэлбэр гол нь. Миний бүтээлүүд ерөнхийдөө нэг агуулгатай, харин илэрхийлэх хэлбэр нь хязгааргүй.
-Яаж ойлгох, агуулгыг хэрхэн хүлээн авах нь үзэгчдэд нээлттэй гэсэн үг үү?
-Үнэндээ бол үзэгчдийн хэрхэн хүлээн авч буйд надад нэг их чухал биш. Тэд яаж ч хүлээн авч болно. Хэрвээ би үзэгчдийн юуг таашааж, юунд дуртай байгааг хэт сонирхоод байвал бүтээлээ хийхэд хэцүү шүү дээ. Нэг мэдсэн хүмүүсийн дуртай зүйлд анхаарлаа хандуулдаг болох ч юм билүү. Өөрийгөө л чагнах хэрэгтэй.
-Та морьтой юу?
-Байсан. Одоо байхгүй л дээ. Тэгээд ч бүтээсэн олон морь маань надад хангалттай.
-Морьд тань эзэндээ юу өгдөг бол?
-Надад бүх зүйлийг өгдөг. Сэтгэл ханамж, эрч хүч гээд л. Мөн эднийхээ ачаар таван тивээр явж байна шүү дээ.
-Хамгийн сүүлд хаана үзэсгэлэнгээ гаргасан бэ?
-Хонг Конгод бие даасан үзэсгэлэнгээ гаргасан. Харин Монголд 2003 оноос хойш үзэсгэлэн гаргасангүй. Үзэхийг үнэхээр хүссэн хүмүүс бол урланд маань ирдэг юм.

Цэнхэр гаригийн цоохор дагуул

Шөнийн дүнсгэр тэнгэр дэх сар ганцаардах мэт ёлтойн оршино. Үй түмэн оддын дундаас хэмжээгээрээ ялгардаг ч түгээх гэрлийн хувьд, тэрүүхэндээ өөрийгөө л болгоно. Цаанаа л нэг гунигтай, дүнсгэр сар зуун зууны турш уран бүтээлчдийн мөнхийн сэдэв болж, заримдаа бүтэлгүй хайр, азгүй дурлалын билэг тэмдэг болох нь ч бий. Нойр хулжсан нэг нь түүнтэй хундага тулгаж, сэтгэлээ хуваалцана.
Тэрхүү ихэмсэг, хүйтэн харагдах сар бол манай гаригийн цор ганц дагуул гэдгийг хэн хүнгүй мэднэ. Түүнчлэн Нарны аймгийн тав дахь гариг, дэлхийг бүтэн тойрох хугацааг бид нэг сар хэмээн тоолж, уг хөдөлгөөнд ажил амьдралаа зохицуулдаг гэдгийг бага ангийн хүүхэд ч хэлэх биз. Харин сарны үүсэл, хөгжил хөдөлгөөн, бүтцийн талаар бид тэр бүр мэдэхгүй. Тэгвэл энэ тухай сонирхуулья.
10.Том тэсрэлт
Сар нь сансрын огторгуйд тохиосон солируудын томоохон мөргөлдөөний үеэр үүссэн хэмээн эрдэмтэд үздэг. Барагцаагаар 4.6 тэрбум жилийн өмнө Марс гариг шиг хэмжээтэй нэгэн том биет Дэлхийтэй мөргөлдсөн гэнэ. Ингээд маш олон жижиг чулуулаг үүсэж, хэт халуунд хайлж, хоорондоо барьцалдсан аж. Хэсэг хугацааны дараа халуун бүхэллэг хөрч, нэгэн том хатуу, цул биет болсноор сансрын тойрог замд орсон байна. Ингэж анх сар хэлбэр төрхөө олжээ.
9. Дэлхийн эрхшээлээр хөдөлдөг
Сар яг л дэлхийтэй адил зүүнээс мандаж, баруунд жаргадаг гэнэ. Өөрөөр хэлбэл, нар болон бусад гаригуудтай адил янзаар хөдөлдөг гэсэн үг.Гэхдээ нарны хурц гэрэл, хурдан хөдөлгөөн нь дагуулаа халхалдаг тул бид сарыг өдөр харж чаддаггүй юм. Нар жаргасан үеэр л сар гардаг нь ийм учиртай. Мөн сар дэлхийг тойрон алгуурхан эргэж байдаг бөгөөд ийм бүтэн эргэлтийг хүн төрөлхтөн нэг сар гэж тооцдог. Нэг сарыг 30 хоног хэмээн тооцдог ч үнэн хэрэгтээ энэ нь 29.5 хоног байдаг аж.
8.Сар ганцхан талтай
Бид сарны зөвхөн нэг л талыг харж чаддаг. Учир нь сарны тэнхлэгээ эргэх хугацаа, дэлхийг тойрох үетэй давхацдагаас шалтгаалдаг байна. Түүнчлэн дэлхийн татах хүчний нөлөөгөөр түүний хөдөлгөөн удааширдаг нь үүнд “нэрмээс” болдог аж.
7.Татах хүчний үйлчлэл сул
Дагуул нь Дэлхий “эзэн”-ээсээ дөрөв дахин бага хэмжээтэй бөгөөд 3474 км диаметртэй. Татах хүчний үйлчлэл дэлхийнхээс зургаа дахин бага. Хэрвээ та сар руу чулуу шидвэл тун удаан хугацааны дараа бууж ирнэ.
6.Хамгийн хол ба ойрхон зай
Сар эргэх явцдаа дэлхий рүү хамгийн ихээр ойртох хэмжээ нь 363300 км зай. Харин хамгийн уртаар холдохдоо 405500 км зайтай болдог. Дэлхий рүү хамгийн ойр зайд дөхсөн үедээ сар жирийнхээс 14 дахин том, 30 хувиар тод харагддаг байна.
5. Нүх болж үлдсэн түүх
Саран дээрх хар толбонууд бол түүхийн нэгэн гэрч гэдэг. Хэдэн сая жилийн өмнөх гаригуудын мөргөлдөөн, тэсрэлт дэлбэрэлтийн ул мөр нь одоо нүх, толбо болон үлджээ. Сүүлийн үед тэрхүү хар толбуудыг зарим эрдэмтэд тэнд амьдрал оршин тогтнож байгаад сүйдсэний ул мөр гэх таамаглалыг дэвшүүлэх болсон. Гэсэн ч энэ нь хараахан батлагдаагүй л байна.
4.Бөөрөнхий биш
Ихэнх хүн сарыг дугуй, бөөрөнхий хэлбэртэй гэж боддог. Харин сар нь зууван, өндөг шиг хэлбэртэй аж. Түүнчлэн сарны төв яг голдоо бус, түүнээс хоёр км зайтай оршдог байна.
3.Анхаараарай! Газар хөдлөлт
“Аполло” хөлгийнхөн сар судлах явцдаа газарзүйн хувьд үхмэл биш гэдгийг нь тогтоосон байна. Саран дээр ч мөн газар хөдлөлт болдог бөгөөд тэрхүү үзэгдэл нь дэлхийн татах хүчнээс шалтгаалдаг. Түүнчлэн сарны гадарга дээр элдэв ан цав гарч, уур савссан байсан нь эрдэмтдийн анхаарлыг татжээ. Сарны цөм дэлхийнхтэй адил халуун учраас ийм үзэгдэл болдог хэмээдэг ч НАСА-гийн 1999 онд хийсэн судалгаа үүнийг үгүйсгэсэн юм. НАСА-гийнхан сарны цөм нийт массынхаа 2-4 хувийг л эзэлдэг болохыг тогтоосон байна. Харин нэгэн эрдэмтэн тэдгээр үзэгдлийг “сарны ирээдүйн үндэс” хэмээн тодорхойлсон нь бий.
2.Далайн түрлэг сартай хүйн холбоотой
Огторгуйд орших сар, газар дээрх далайн давалгаа хоёр салшгүй холбоотой гэнэ. Сарны татах хүч дэлхий дээрх усыг татдаг. Ялангуяа шинэ сар гарах үед далайн түрлэг ихэсч, давалгаа догширдог байна. Мөн дэлхий рүү ойртох үед тэрхүү үзэгдэл ихэсдэг аж. Дашрамд дурдахад, сар дэлхийн энергийг бага багаар сорон авдаг гэдгийг эрдэмтэд тогтоожээ. Үүнээс болж дэлхийн эргэлтийн хурд нэг зуунд 1.5 миллисекундээр багасдаг байна.
1.Чао, Луна!
Хүн төрөлхтөн саран дээр хөл тавин, судалж, илүү ихийг мэдсээр буй ч сар биднээс бага багаар холдсоор байна. Сар дэлхийгээс авч буй энергээ өөртөө шингээн, “салан тусгаарлахдаа” зарцуулдаг аж. Дөрвөн тэрбум жилийн өмнө бий болох үедээ дэлхийгээс 22530 км зайд оршдог байсан бол алгуурхан холдсоор одоо 450.000 км хүртлээ алслагджээ. Энэ байдал үргэлжилсээр байх юм бол тэрбум жилийн дараа гэхэд нэг сар 40 гаруй хоногтой болж магадгүй. Цаашлаад цэнхэр гаригийн маань бүтэн өдөр одоогын нэг сарын хугацаатай тэнцдэг болох аюултай.