Цэнхэр гаригийн цоохор дагуул

Шөнийн дүнсгэр тэнгэр дэх сар ганцаардах мэт ёлтойн оршино. Үй түмэн оддын дундаас хэмжээгээрээ ялгардаг ч түгээх гэрлийн хувьд, тэрүүхэндээ өөрийгөө л болгоно. Цаанаа л нэг гунигтай, дүнсгэр сар зуун зууны турш уран бүтээлчдийн мөнхийн сэдэв болж, заримдаа бүтэлгүй хайр, азгүй дурлалын билэг тэмдэг болох нь ч бий. Нойр хулжсан нэг нь түүнтэй хундага тулгаж, сэтгэлээ хуваалцана.
Тэрхүү ихэмсэг, хүйтэн харагдах сар бол манай гаригийн цор ганц дагуул гэдгийг хэн хүнгүй мэднэ. Түүнчлэн Нарны аймгийн тав дахь гариг, дэлхийг бүтэн тойрох хугацааг бид нэг сар хэмээн тоолж, уг хөдөлгөөнд ажил амьдралаа зохицуулдаг гэдгийг бага ангийн хүүхэд ч хэлэх биз. Харин сарны үүсэл, хөгжил хөдөлгөөн, бүтцийн талаар бид тэр бүр мэдэхгүй. Тэгвэл энэ тухай сонирхуулья.
10.Том тэсрэлт
Сар нь сансрын огторгуйд тохиосон солируудын томоохон мөргөлдөөний үеэр үүссэн хэмээн эрдэмтэд үздэг. Барагцаагаар 4.6 тэрбум жилийн өмнө Марс гариг шиг хэмжээтэй нэгэн том биет Дэлхийтэй мөргөлдсөн гэнэ. Ингээд маш олон жижиг чулуулаг үүсэж, хэт халуунд хайлж, хоорондоо барьцалдсан аж. Хэсэг хугацааны дараа халуун бүхэллэг хөрч, нэгэн том хатуу, цул биет болсноор сансрын тойрог замд орсон байна. Ингэж анх сар хэлбэр төрхөө олжээ.
9. Дэлхийн эрхшээлээр хөдөлдөг
Сар яг л дэлхийтэй адил зүүнээс мандаж, баруунд жаргадаг гэнэ. Өөрөөр хэлбэл, нар болон бусад гаригуудтай адил янзаар хөдөлдөг гэсэн үг.Гэхдээ нарны хурц гэрэл, хурдан хөдөлгөөн нь дагуулаа халхалдаг тул бид сарыг өдөр харж чаддаггүй юм. Нар жаргасан үеэр л сар гардаг нь ийм учиртай. Мөн сар дэлхийг тойрон алгуурхан эргэж байдаг бөгөөд ийм бүтэн эргэлтийг хүн төрөлхтөн нэг сар гэж тооцдог. Нэг сарыг 30 хоног хэмээн тооцдог ч үнэн хэрэгтээ энэ нь 29.5 хоног байдаг аж.
8.Сар ганцхан талтай
Бид сарны зөвхөн нэг л талыг харж чаддаг. Учир нь сарны тэнхлэгээ эргэх хугацаа, дэлхийг тойрох үетэй давхацдагаас шалтгаалдаг байна. Түүнчлэн дэлхийн татах хүчний нөлөөгөөр түүний хөдөлгөөн удааширдаг нь үүнд “нэрмээс” болдог аж.
7.Татах хүчний үйлчлэл сул
Дагуул нь Дэлхий “эзэн”-ээсээ дөрөв дахин бага хэмжээтэй бөгөөд 3474 км диаметртэй. Татах хүчний үйлчлэл дэлхийнхээс зургаа дахин бага. Хэрвээ та сар руу чулуу шидвэл тун удаан хугацааны дараа бууж ирнэ.
6.Хамгийн хол ба ойрхон зай
Сар эргэх явцдаа дэлхий рүү хамгийн ихээр ойртох хэмжээ нь 363300 км зай. Харин хамгийн уртаар холдохдоо 405500 км зайтай болдог. Дэлхий рүү хамгийн ойр зайд дөхсөн үедээ сар жирийнхээс 14 дахин том, 30 хувиар тод харагддаг байна.
5. Нүх болж үлдсэн түүх
Саран дээрх хар толбонууд бол түүхийн нэгэн гэрч гэдэг. Хэдэн сая жилийн өмнөх гаригуудын мөргөлдөөн, тэсрэлт дэлбэрэлтийн ул мөр нь одоо нүх, толбо болон үлджээ. Сүүлийн үед тэрхүү хар толбуудыг зарим эрдэмтэд тэнд амьдрал оршин тогтнож байгаад сүйдсэний ул мөр гэх таамаглалыг дэвшүүлэх болсон. Гэсэн ч энэ нь хараахан батлагдаагүй л байна.
4.Бөөрөнхий биш
Ихэнх хүн сарыг дугуй, бөөрөнхий хэлбэртэй гэж боддог. Харин сар нь зууван, өндөг шиг хэлбэртэй аж. Түүнчлэн сарны төв яг голдоо бус, түүнээс хоёр км зайтай оршдог байна.
3.Анхаараарай! Газар хөдлөлт
“Аполло” хөлгийнхөн сар судлах явцдаа газарзүйн хувьд үхмэл биш гэдгийг нь тогтоосон байна. Саран дээр ч мөн газар хөдлөлт болдог бөгөөд тэрхүү үзэгдэл нь дэлхийн татах хүчнээс шалтгаалдаг. Түүнчлэн сарны гадарга дээр элдэв ан цав гарч, уур савссан байсан нь эрдэмтдийн анхаарлыг татжээ. Сарны цөм дэлхийнхтэй адил халуун учраас ийм үзэгдэл болдог хэмээдэг ч НАСА-гийн 1999 онд хийсэн судалгаа үүнийг үгүйсгэсэн юм. НАСА-гийнхан сарны цөм нийт массынхаа 2-4 хувийг л эзэлдэг болохыг тогтоосон байна. Харин нэгэн эрдэмтэн тэдгээр үзэгдлийг “сарны ирээдүйн үндэс” хэмээн тодорхойлсон нь бий.
2.Далайн түрлэг сартай хүйн холбоотой
Огторгуйд орших сар, газар дээрх далайн давалгаа хоёр салшгүй холбоотой гэнэ. Сарны татах хүч дэлхий дээрх усыг татдаг. Ялангуяа шинэ сар гарах үед далайн түрлэг ихэсч, давалгаа догширдог байна. Мөн дэлхий рүү ойртох үед тэрхүү үзэгдэл ихэсдэг аж. Дашрамд дурдахад, сар дэлхийн энергийг бага багаар сорон авдаг гэдгийг эрдэмтэд тогтоожээ. Үүнээс болж дэлхийн эргэлтийн хурд нэг зуунд 1.5 миллисекундээр багасдаг байна.
1.Чао, Луна!
Хүн төрөлхтөн саран дээр хөл тавин, судалж, илүү ихийг мэдсээр буй ч сар биднээс бага багаар холдсоор байна. Сар дэлхийгээс авч буй энергээ өөртөө шингээн, “салан тусгаарлахдаа” зарцуулдаг аж. Дөрвөн тэрбум жилийн өмнө бий болох үедээ дэлхийгээс 22530 км зайд оршдог байсан бол алгуурхан холдсоор одоо 450.000 км хүртлээ алслагджээ. Энэ байдал үргэлжилсээр байх юм бол тэрбум жилийн дараа гэхэд нэг сар 40 гаруй хоногтой болж магадгүй. Цаашлаад цэнхэр гаригийн маань бүтэн өдөр одоогын нэг сарын хугацаатай тэнцдэг болох аюултай.