Хөгжмийг ойлгох бус мэдрэх нь чухал

Саяхан болсон “Соён гэгээрлийн өдрүүд”-ын үеэр сонгодог урлагийн үүсэл хөгжлөөс эхлээд Л.В.Бетховен, И.Гайдны амьдрал, уран бүтээлийг нүдэнд харагдтал ярьсан нэгэн хүнтэй уулзлаа. Авьяас бүхнийг шийдэхгүй. Авьяастай, сайн боловсролтой хүн урлагийг бүтээж чадна хэмээн тэр тодорхойлдог. Энэ хүн бол ХБК-ийн уран сайхны удирдаач, хөгжим судлаач С.Энхбулаг.

-Сүүлийн үед боловсролтой хүн заавал дуурь, балет үздэг байх ёстой гэсэн үзэл давамгайлаад байх шиг?
-Социализмын үед хүн бүхэн сонгодог урлаг үздэг байх хэрэгтэй гэж тулгадаг байлаа. Цэргийн ангийнхан, ажилчид гээд нийгмийн бүх давхаргынхныг ДБЭТ-д хүчээр оруулчихна. Тоглолтын үеэр тэд хоорондоо ярьж, инээлдээд л. Энэ урлагт үнэхээр дуртай хүмүүс тэр дунд байсныг үгүйсгэхгүй. Харин одоо төрөл бүрийн урсгал, чиглэлийн хөгжмийг хаанаас ч олж сонсох боломжтой болж. Гэхдээ сонгодог хөгжмийг л жинхэнэ урлаг гэх үзэл өдийг хүртэл амь бөхтэй оршсоор байгаа нь анзаарагддаг. Хөгжмийн шинэ төрлүүд үүсч, зарим нь алга болж буй өнөө үед дуурь, балет үз гэж албадах нь утгагүй хэрэг.
-Урлаг тухайн цаг үеийн тусгал уу, эсвэл нийгмээс нэг алхмаар түрүүлдэг үү?
-Аль ч цаг үед жинхэнэ уран бүтээлч, урлаг нийгмийн оюун санааны түүчээ болж ирсэн. Жишээлбэл, В.А.Моцартын бүтээлийг тэр үеийн шинэлэг үзэлтэй хүмүүс илүүтэй сонсох хандлагатай байсан гэдэг. Удалгүй бусад нь сонсдог болсоор өнөөг хүртэл уламжлан иржээ. 1890-1910 оны үед үүссэн жааз эхэндээ хар арьстнууд болон шинийг эрэлхийлэгч залуусын хөгжим байж. Тэднээр өртөөлөн уг хөгжим Европ тивд түгэхэд шинэлэг үзэлтэй хүмүүс, тэр дундаа залуус хамгийн ихээр ойлгон, хүлээн авсан түүхтэй. 1980-аад оны диско, поп хөгжим ч үүнтэй адил хөгжсөн. Тэгэхээр урлаг нийгмээ дагуулдаг гэдэгтэй би санал нийлдэг.
-Тэгвэл өнөөдөр урлаг дагуулах бус дагалдагч болсныг та анзаарсан уу. Уран бүтээлчид ч хүмүүсийн сонсохыг хүссэнийг л хийдэг болж?
-Тийм ээ, тэр дундаа нийтийн дуу тал еэвэнгийн үлгэр шиг л болсон. Нэг дууг олон хувилбараар дуулчихсан юм шиг. Уг нь нийтийн дуу байх ёстой ч сонсогч юу хүсэж байна уран бүтээлчид нь тэрийг л хийж байна. Тийм дуу сонсож буй хүмүүс хөгжихгүй шүү дээ. Нэг хөгжмийн зохиолчийн уран бүтээлийн цэнгүүнийг үзэхэд тэнд хүмүүс тамхи татаж, хоол идэж, энэ тэндээс нэг нэгнээ дуудаж, шүгэлдээд л. Эсвэл дуучныг дуугаа дуусаагүй байхад л тайзан дээр гарч цэцэг өгөөд, үнсчихээд бууна. Нийтийн дуучид, үзэгчидтэйгээ хамт уруудаж байна гэж би боддог. Харин поп урлаг харьцангуй урагшаа явж байна. Тэд зөвхөн дотроо бие биетэйгээ мэрэлцэх бус гаднынхантай мөр зэрэгцэхүйц бүтээл хийхээр эрмэлзэж байгаа нь анзаарагддаг.
-Хөгжим судлаач болсон түүхээсээ хуваалцаач?
-Би 1975 онд Хөгжим бүжгийн дунд сургуулийн зургадугаар ангиас нь элссэн. Уг нь хуучир хөгжмийн ангид орсон ч тэрэндээ тийм дуртай байсангүй. Гэсэн ч ангийн багш, гавьяат жүжигчин С.Цэвэлмаа агсан маань тун зарчимч, шаардлага өндөр хүн тул хуучрын даалгавраа дуусгасны дараа л төгөлдөр хуур тоглон, зохиомжийн хичээл заадаг байв. Нэг өдөр С.Цэвэлмаа багш “Чи хөгжмийн зохиолч болох тийм л дуртай юм бол С.Гончигсумлаад шавь оруулъя” гэсэн. Ингээд л би С.Гончигсумлаа багшийн шавь боллоо. Дараа нь З.Хангал гуайд шавь орсон. Манай С.Цэвэлмаа багш ном их уншдаг, аливаа зүйлд тун шүүмжлэлтэй ханддаг хүн байлаа. Мөн орос найз олонтой. Тэр хэрээр бид нарт олон зүйл ярьж өгнө. Энэ нь нөлөөлсөн үү, багшийн маань олон шавь хөгжийн онолын чиглэлээр мэргэшсэн. Нээрээ саяхан хуучны юман дотроос өдрийн тэмдэглэлээ оллоо. Би 1979 онд Л.Мөрдоржийн “Жаргал” дуурийг үзжээ. Тэгээд өдрийн тэмдэглэлдээ тэр тухай шүүмжилж бичсэн байгаа юм. Тэр үеэс л судлаач болох хандлагатай байж дээ.
-Нууц биш бол сурагч С.Энхбулаг “Жаргал” дуурийг юу гэж шүүмжлэснийг сонирхуулаач?
-“Дуурь гэхэд сонгодог дуурийн хэмжээнд ч хүрэхгүй, тааруухан болжээ” гэсэн ухааны юм бичсэн байна билээ. Одоо бодоход хөгжилтэй боловч тэр үедээ л өөрийнхөө хэмжээнд бичжээ. Би багш нараасаа олон зүйл сурсан. Тэр дундаа миний гарын багш, төрийн шагналт Ц.Нацагдорж агсан надад хөгжмийн онол, найруулга, хөрвүүлэг, гармон гээд олон зүйл сургасан. Би одоо ч гэсэн түүний арга барилаар хичээлээ заадаг. ОХУ-д сурсан нь ч багштай маань холбоотой. Би сургуулиа төгсөөд Сэлэнгэ аймгийн “Сэлэнгийн долгио” чуулгад хоёр жил ажиллалаа. Тэр хооронд багш намайг хуучин ЗХУ-д суралцах шалгалтад оруулахаар гэрт маань очсон гэдэг. Би бригадаар явж байснаа хаяад хотод ирж шалгалтад орж, тэнцсэн. Тэр үед яагаад ч юм хэлний бэлтгэлд суулгүй шууд л Свердловскийн хөгжмийн дээд сургуульд орчихсон. Гэтэл лекцээ ч гүйцэж бичих байтугай даалгавраа ч хийж чаддаггүй. Ингээд бусад оюутныг гүйцэхийн тулд Ц.Дамдинсүрэн гуайн 50.000 үгтэй толь бичгийг хоёр жил салж унатал нь эргүүлсэн дээ. Манайх онолын анги тул уншиж, судлах зүйл ихтэйн дээр театр, тоглолт, үзэсгэлэн байнга үзнэ. Анх “ингэх ёстой” гэсэн үүднээс янз бүрийн хөгжим сонсож, ном уншдаг байсан бол сүүлдээ татагдаж, дуртай болсон.
-Монголын хөгжим судлал зогсонги байдалд орсон гэвэл та санал нийлэх үү?
-Хөгжим судлал манайд зогссон. Нөгөө талаар улам сэргэж байгаа. Судлаачид томоохон ажил хийж, докторын зэрэг хамгаалах болж. Гэтэл энэ нь ард түмэнд хүртээлгүй. Тоглолт, уран бүтээлчдэд үнэлэлт, дүгнэлт өгдөг судлаачид манайд үгүйлэгддэг. Үүнээс гадна шинээр гарч ирж буй дуучид, хамтлагуудын урлагийн боловсрол нимгэн. Энэ тохиолдолд сайн бүтээл төрөхгүй шүү дээ. Зөвхөн авьяасаар “зодож” бүтээл хийхгүй. Нэг хувийн авьяас, 99 хувийн хөдөлмөр гэдэг дээ. Томоохон хэмжээний дуурь, симфони бичихэд нийтийн дууны хөгжмийн зохиолчдын төвшин хангалтгүй. Уг нь аливаа улсын хөгжлийг сонгодог урлагийн төвшингөөр нь тодорхойлдог. Гэтэл долоон ноот холбож бичсэнээ симфони гэж зарламааргүй л байгаа юм. Гэхдээ гаднынхан манай сонгодог урлагийн тун өндрөөр үнэлдэг юм шүү. Саяхан л гэхэд ДБЭТ “Аида”-г тавьсныг “Washington post”-д нийтлэсэн.
-Сонгодог урлаг танд юу өгсөн бэ?
-Сонгодог хөгжим, жүжиг, уран зураг хүнийг гэгээрэл тийш хөтөлдөг. Тийм гэгээтэй болоод ирэхээр бардам болдог юм шиг. Гэхдээ энэ нь биеэ тоох, их зан гаргах гэсэн үг биш шүү. Бусад хүний хувьд ямар байдгийг хэлж мэдэхгүй. Заримдаа хөгжим сонсдог болов уу гэмээр хүнтэй тааралддаг. Хөгжим сонсдог, тодорхой хэмжээний урлагийн боловсролтой хүн ядаж л хараал хэлэхгүй, гудамжинд шүлсээ хаяхгүй шүү дээ. Би өөрийгөө тун азтай хүн гэж боддог. Сургуульдаа орж ирмэгц л хөгжмийн аялгуу, хүүхдийн дуу сонсогдоно. ДБЭТ, Улсын филармони гэхэд л бараг хаяанд байна. Хааяа нэг “Да хүрээ” эсвэл “Нарантуул” орж бодит амьдрал дээр буудаг юм. Магадгүй амьдралдаа дуурь сонсож үзээгүй хүмүүс 50 төгрөгний бууз, хуушуурт дараалахыг харах үнэхээр аймшигтай.
-Та сонгодог урлагийн талын хүн. Рок хөгжимд хэрхэн ханддаг вэ?
-Галзуу гоё рокерууд байдаг шүү дээ. Сүүлийн үед тийм гоё рок хөгжим гарахаа больсон ч юм шиг. Энэ төрлийн хөгжим байнга сонсдоггүй болохоор итгэлтэй хэлж мэдэхгүй юм. Би л гэхэд Орост оюутан байхдаа өглөө нь 4-5 цаг лекц сонсоод дотуур байрандаа ирээд “Pink Floyd”, “Def Leppard”, “AC/DC”-ыг хамгийн чангаар нь тавиад л сонсдог байлаа. Бөөн кайф, эрч хүч аваад номын санд орж хичээлээ хийнэ шүү дээ. Магадгүй рок нэг төрлийн мансуурлын хөгжим байх. Манайхаас “Нисванис”, “A-sound”, “Лэмонс”-ын зарим дуу нь дажгүй. Бусад нь ч мэдэхгүй дээ.
-Ойрд ямар хөгжим сонсож байна вэ?
-Би саяхан Д.Болдын шинэ цомгийг авсан. Тэрийгээ л сонсож байна.
-Таалагдсан уу?
-Тийм болоод л сонсож байгаа хэрэг.
-Түүний монгол поп урсгалыг юу гэж бодож байна?
-Аливаа шинэ урсгалыг ганцхан хүн гаргаж ирнэ гэж байхгүй. Олон хүн оролдож, сайжруулж, шинэчлэсний дүнд нэг хэв маяг тогтоно. Д.Болдын шинэ бүтээлдээ үндэсний хувцас, морин хуур, ятга, морь янцгаах зэргийг оруулснаас биш яг шинэ урсгал бий болгосон гэж хэлж болохгүй.
-Хөгжмөөс гадна юугаар сэтгэлээ тэжээдэг вэ?
-Яруу найраг унших дуртай. Тэр дундаа Р.Эмүжингийн шүлгүүд их гоё, яг л хөгжим шиг. Түүний шүлгийг уншихаар эмэгтэй хүн, эхнэрийнхээ сайхныг дахин анзаардаг.
-Нээрээ ихэнх хөгжмийн зохиолч эрэгтэй хүн байх юм. Эмэгтэй хүн тэднээс юугаараа дутуу гэж?
- Ц.Нацагдорж багш маань нэг халамцуу үедээ “Эрчүүд хөгжим зохиодог” гээд биччихэж билээ. Хараад байхад хөгжмийн ертөнцийн томчуул дандаа эрчүүд. Үүний учрыг би бодоод, бодоод олдоггүй юм. Хөгжмийн уралдаан, тэмцээний нэгдүгээр байрын эздийн 80 хувь нь эрэгтэйчүүд байдаг гэсэн судалгаа саяхан гадаадад гарсан байна билээ. Магадгүй эмэгтэй хүнд хүүхдээ асрах, гэрийн ажил хийх үүрэг нэмэгддэг болохоор тэр юм болов уу. Эсвэл эрэгтэй хүн илүү холыг хардаг гэдэг үнэн ч юм уу.
-Хөгжим хүнийг уяраадаг гэдэг. Хөгжим сонсоод уйлсан тохиолдол танд бий юү?
-Үнэхээр сайн хөгжим мөн л бол урсгал, чиглэл хамааралгүй, хүн бүрт таалагддаг. “Энэ дуу амнаас гарахаа байлаа” гэж манайхан ярьдаг шүү дээ. Миний хувьд тэгтлээ мэлмэрч сонсох нь хаашаа ч юм, уяраасан хөгжим олон бий. Би оюутан байхдаа орос найзтайгаа Ф.Шопены пянз хамт сонслоо. Гэтэл тэр охин уйлаад л сонсоод байсан. Дараа нь асуухад “Ф.Шопеныг сонссон хэн ч уйлдаг” гэж хариулсан санагдана. Сүүлд би хоёрдугаар ангийн хүүхдүүдтэй төгөлдөр хуур дээр гармоны хичээл хийж байсан юм. Гэтэл нэг шавь маань уйлчихаж. Хэн нэг нь чимхэв үү, яасан юм бол гээд очтол “Багш аа, би уйлаагүй шүү дээ. Зүгээр л хөгжим сонсож байна” гэсэн. Хөгжим хүнийг уйлуулж, уярааж, хөгжөөж бүр унтуулж ч болно. Зарим хүн хөгжмийг ойлгох хэрэгтэй гэдэг. Би үүнтэй санал нийлдэггүй. Тэрнийг ойлгох бус мэдрэх л хэрэгтэй.
-Та түрүүн багш нарынхаа тухай дурссан. Тэгвэл шавь нарынхаа дурсамжид та хэрхэн үлдэх бол?
-Намайг тэд хатуу багш гэж хэлэхгүй болов уу. Би хүүхдүүдтэйгээ ойр байж, аль болох найз шиг нь харилцахыг хичээдэг. Өөрийнхөө хоёр хүүхэдтэй ч тэр. Ц.Нацагдорж багш ч надтай багш, найз маягаар харилцдаг байв. Тэглээ гээд би даалгаврыг нь биелүүлж, хичээлээ хийдэг л байсан. Би хүүхдүүдэд ном уншихыг байнга захидаг. Тэгж байж л сэтгэнэ, хөгжинө. Би хөгжим судлалын хэдэн сайн ном бичихийг зорьдог. Хожим хойно нэг багш “С.Энхбулагын номыг уншсан уу” гэж хүүхдүүдээс асуувал миний хүсэл биелэх нь тэр. Тэрнээс биш гавьяа, шагнал чухал биш.